Auglýsingaherferð Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi vegna fyrirhugaðra hækkana á veiðigjöldum hefur vakið mikið umtal og ratað í fjölmiðla. Þannig var mikið fjallað um hneykslunina í röðum ýmissa menningarvita yfir auglýsingu þar sem tveir Norðmenn ræða hversu mikil verðmæti felast í fullvinnslu sjávarfangs. Kallast auglýsingin á við norsku þáttaröðina Exit sem er mörgum að góðu kunn.
Auglýsingin er sniðug þó svo að vafamál sé hvort inntak hennar komist til skila – það er að samþætting veiða og vinnslu eins og tíðkast hér á landi eykur verðmætasköpun greinarinnar og hefur mikla yfirburði yfir sjávarútveg eins og hann er til að mynda tekinn í Noregi þar sem stærstur hluti aflans er fluttur óunninn úr landi.
Fjölmiðlar hafa að minnsta kosti ekki sýnt þessum anga málsins efnislegan áhuga. Þannig voru fluttar fréttir af hneykslunarskrifum þjóðþekkts fólks á borð við Ragnar Bragason, Egil Helgason og Jón Gnarr, þingmann Viðreisnar, yfir auglýsingunni.
Reyndar mætti sá síðastnefndi í morgunútvarp Rásar 2 á mánudag þar sem hann ræddi ásamt Vilhjálmi Árnasyni, þingmanni Sjálfstæðisflokksins, um auglýsinguna við þáttastjórnendur. Vilhjálmur reyndi með veikum mætti að ræða efnislega hver áhrif frumvarps ríkisstjórnarinnar um hækkun veiðigjalda yrðu en allt kom fyrir ekki – auglýsingin sjálf þótti mikilvægara umræðuefni. Þegar Vilhjálmur benti á að fullvinnsla sjávarfangs hefði skilað miklum afleiddum verðmætum svo sem vexti og viðgangi fyrirtækja á borð við Marel og Kerecis og annarra nýsköpunarfyrirtækja afgreiddi Jón það sem bara einhverja brauðmolakenningu. Þetta var ekkert sérlega upplýsandi umræða.
Í sjálfu sér er það umhugsunarefni að fjölmiðlar skuli ekki hafa meiri áhuga á efnisatriðum þessa máls þar sem einsýnt er að áform
ríkisstjórnarinnar um hækkun veiðigjalda mun hafa víðtæk áhrif og umbylta því skipulagi sem sjávarútvegurinn hefur stuðst við með góðum árangri fram til þessa.
Málið snýst þar af leiðandi ekki um „réttlæti“ eða „leiðréttingu“ eins og stjórnarliðum er svo tíðrætt um og það snýst heldur ekki um hækkun veiðigjalda eða hvort útgerðin geti og eigi að greiða hærri skatta. Það snýst um hvaða áhrif það mun hafa á verðmætasköpun að reikna út veiðigjaldið sem útgerðin greiðir nú þegar út frá verði á óskilvirkum fiskmörkuðum á Íslandi annars vegar og út frá fiskmarkaðsverði á uppsjávarfiski í Noregi.
Þessi framúrstefna í skattlagningu mun hafa víðtækar afleiðingar eins og bent hefur verið á. Sú stærsta verður vafalaust að útfærslan mun leiða til þess að bolfiskur verði fluttur út óunninn í vaxandi mæli og þar með verður grafið undan landvinnslunni hér á landi og þeirri verðmætasköpun sem henni fylgir.
Sé það pólitískur vilji ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að koma því til leiðar að landvinnsla á íslenskum fiski flytjist til Póllands eða annarra Evrópusambandsríkja þá á að ræða málið á þeirri forsendu og eru fjölmiðlar réttur vettvangur fyrir slík skoðanaskipti. Aðeins einn stuðningsmaður frumvarpsins svo vitað sé hefur tjáð sig efnislega um þennan þátt málsins. Það er Þórólfur Matthíasson hagfræðingur sem sagði í útvarpsviðtali að það væri bitamunur en ekki fjár hvort Pólverjar vinni í fiski á Íslandi eða í Póllandi, en það er önnur saga.
Á hrif þess að tengja veiðigjaldið, sem er innheimt af uppsjávarveiðum, við fiskverð í Noregi verða ekki síður alvarleg. Gunnþór Ingvason, forstjóri Síldarvinnslunnar, sendi frá sér greiningu á áhrifum áformanna á uppsjávarveiðar félagsins. Var minnisblaðið birt í tilkynningakerfi Kauphallarinnar enda byggir greiningin á mjög ítarlegum tölum úr rekstri fyrirtækisins.
Þar kemur meðal annars fram að miðað við útfærsluna í frumvarpi atvinnuvegaráðherra þá munu innheimt veiðigjöld af makrílveiðum verða meiri en útflutningsverðmæti aflans. Það þarf ekki að koma á óvart að makríllinn sem veiðist í íslenskri lögsögu er ekki jafn verðmætur og sá sem er veiddur við Noregsstrendur sökum holdafars.
Í minnisblaðinu er tekið dæmi af rekstri uppsjávarskipsins Barkar NK sem sé eitt fullkomnasta skip flotans. Þar kemur fram að ef veiðigjöldin verða í samræmi við frumvarp ráðherra, muni framlegð skipsins nema einungis 1,1% – eða 22 milljónum króna – miðað við árstekjur upp á rúma tvo milljarða. Til samanburðar væri framlegð upp á 18,3% miðað við veiðigjöld í núverandi mynd.
Af þessu og fleiri dæmum má ráða að þörf er á vitrænu samtali í fjölmiðlum um áhrif breytinganna á efnahagslíf þjóðarinnar. Samtali sem byggir á einhverju öðru en upphrópunum á orðum á borð við „réttlæti“. „leiðréttingu“ og „hræðsluáróður“.
Það eru einmitt slík stikkorð sem stjórnarliðar halda á lofti þegar málið er rætt efnislega. Einhverjum gæti dottið í hug að þeir gerðu sér litla eða enga grein fyrir hver áhrifin verða að tengja verðið sem veiðigjaldið reiknast út frá við verð á bolfiski á íslenskum fiskmörkuðum annars vegar og verð á uppsjávarfiski á norskum.
Annað má ráða af minnisblöðum Stjórnarráðsins frá ríkisstjórnarmynduninni í vetur. Morgunblaðið fjallaði um minnisblöðin á dögunum. Þar kemur meðal annars fram:
„Ríkisstjórnin virðist lítið mark hafa tekið á minnis-
blöðum Stjórnarráðsins um breytingar á veiðigjöldum. Núverandi stjórnarflokkar létu sem kunnugt er vinna fyrir sig tugi minnisblaða meðan á stjórnarmyndun stóð í desember, sem Morgunblaðið hefur aflað.
Í greiningu á „breyttri nálgun veiðigjalds“ er varað við því að líta til fiskmarkaðsverðs til stofns veiðigjalda á bolfiski, það sé einatt „jaðarverð“ sem „gæfi ekki rétta mynd af verðmyndun í heild til stofns veiðigjalds“.
Embættismennirnir gjalda einnig varhug við þeirri hugmynd stjórnarflokkanna að miða við verð uppsjávarafla á norskum uppboðsmarkaði, en í Noregi sé verð ákveðið í gegnum sölusamtök í eigu útgerðar, sem inniberi einnig „hvata sem skekkt geta verðmyndun“ og „í raun erfitt að fullyrða um að markaðsverð sé til staðar í löndunum“. Ráðuneytið varar einnig oft og ítrekað við því að betri gögn, greiningar og nákvæma útreikninga vanti til þess að móta megi nýja stefnu af ábyrgð.
Af þeim spurningum sem fyrir ráðuneytið voru lagðar af hinum upprennandi stjórnarflokkum er augljóst að fyrir þeim vakir aðeins aukin tekjuöflun, en ekkert er spurt um áhrifin á sjávarútveginn eða sjávarbyggðir.
Ráðuneytismenn hamra á „að fram fari ítarlegt mat á áhrifum þeirra breytinga sem lagt er upp með og unnið að vandaðri útfærslu þeirra“. Þeir segja að slík greining ætti ekki að vera tímafrek, en ítreka vönduð vinnubrögð.
„Samráð um slíkar breytingar þyrfti að fara fram. Væri þar að minnsta kosti um að ræða birtingu í Samráðsgátt stjórnvalda í tilskilinn tíma.“
Flest af þessu virðast Hanna Katrín Friðriksson atvinnuvegaráðherra og Daði Már Kristófersson fjármálaráðherra hafa virt að vettugi við gerð frumvarpsins.“
Sagan geymir fjölda dæma um þegar stjórnvöld víða um heim hafa ráðist í sértæka skattlagningu undir yfirskyni réttlætis eða einhverjum pópulískum slagorðum. Þó svo að tilgangurinn sé göfugur að mati stjórnmálamanna og stuðningsmanna þeirra má greina rauðan þráð gegnum áhrifakeðju slíkrar skattlagningar.
Þeir draga úr framleiðslu og fjárfestingu og þar með framleiðniaukningu. Slík skattheimta hefur oft í för með sér að skatttekjur ríkissjóðs dragast saman þrátt fyrir aukna skattlagningu vegna minni verðmætasköpunar.
Það er enginn hræðsluáróður að benda á þá staðreynd að fyrirtæki bregðist við breyttum rekstrarskilyrðum og aðlaga rekstur sinn að breyttu umhverfi. Það mun auðvitað gerast nái áform ríkisstjórnarinnar fram að ganga og þar af leiðandi er mikilvægt að menn geri sér grein fyrir með hvaða hætti sú aðlögun mun fara fram.
Fjölmiðlarýni er einn af föstum dálkum Viðskiptablaðsins. Þessi pistill birtist fyrst í blaðinu sem kom út 30. apríl 2025.
