Verkstjórn sem leiðist lýðræðið

Fimm mánaða starfsafmæli ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur í síðustu viku varð einskonar tilefni viðhafnarviðtals fréttastofu ríkismiðilsins við Ólaf Þ. Harðarson, stjórnmálafræðing og prófessor emeritus við Háskóla Íslands. Hingað til hefur ekki verið litið á fimm mánaða afmæli sem stórafmæli, en miðað við það að stjórnin hafði ekki náð þriggja mánaða aldri áður en fyrsti ráðherrann var borinn út bakdyrameginn er sjálfsagt rétt að fagna hverjum áfanga.

Vandinn við viðtalið var þó sá að það var ekki alveg ljóst hver bað hvern um viðtal. Fann Jóhanna Vigdís Hjaltadóttir allt í einu fyrir sterkri þörf þjóðarinnar til þess að hlýða á Ólaf Þ. Harðarson tjá sig um stöðu stjórnarinnar? Eða sló þeirri hugmynd allt í einu niður í kolli Ólafs að þetta væri rétti dagurinn til þess að Jóhanna Vigdís rétti sér ríkishljóðnemann svo hann gæti reifað snjalla hugmynd sína um hvernig framkvæmdarvaldið gæti gert löggjafarstarfið sér skilvirkara?

Miðað við frekar þunnt tilefnið og þá staðreynd að aðeins var rætt við Ólaf einan um þetta opna efni, sem margar og mismunandi skoðanir eru á, bendir flest til þess að hann hafi hringt og pantað viðtal. Og við því orðið, sem þá eru nú frekar sérkennileg vinnubrögð fjölmiðils almennt og yfirleitt, en alveg sérstaklega hjá fjölmiðli sem á að gegna „lýðræðislegu hlutverki“ og ber beinlínis lagaskylda til þess að:

Í því ljósi þarf að skoða yfirlýsingar hins hlutlausa fræðimanns, sem sagði þjóðinni að staða ríkisstjórnarinnar væri ákaflega sterk og endurómaði svo spuna stjórnarliða um að mikil „verkstjórn“ væri nú við völd í landinu. Taldi stjórnmálafræðiprófessorinn allar líkur á því að ríkisstjórnin gæti staðið undir slíku nafni – eina vandamálið væri að það væri stjórnarandstaða í landinu!

En Ólafur eygir lausn á þeim vanda sem fylgir því að stjórnarandstaða sé á þingi í lýðræðisríki. Hann benti á að þingsköp leyfa að meirihluti samþykki að ljúka umræðum og ganga til atkvæðagreiðslu um málið. Ekki var hægt að skilja Ólaf öðruvísi en að „nöldur“ stjórnarandstöðunnar (sem hann þó tók sérstaklega fram að væri voða máttlaus!) réttlætti slík úrræði sérstaklega í veiðigjaldamálinu.

Sigurður Kári Kristjánsson, fyrrverandi þingmaður, var fljótur að átta sig á hversu fjarstæðukenndur málflutningur prófessorsins væri. Hann skrifaði á samfélagsmiðla:

Skrif Sigurðar varpa vel ljósi á undarlegan málflutning bæði Ólafs og síðan þeirra sem halda því fram hér á landi sé einhver sérstök verkstjórn við völd sem þó þarf að eiga við það hvimleiða vandamál að á lýðræðislega kjörnu þingi sé að finna stjórnarandstöðu sem leggi stein í götu ríkisstjórnarinnar með málþófi.

Hvorug skoðunin á sér stoð í raunveruleikanum. Vissulega hefur ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur lagt fram mikinn fjölda frumvarpa – eitthvað um hundrað mál, en stór hluti þeirra er arfleið frá fyrri ríkisstjórn, næsta óumdeild húsvarðarmál. Af þessum mikla fjölda eru samt aðeins tólf mál orðin að lögum þó svo að skammur tími sé eftir af þingstörfum samkvæmt útgefinni dagskrá.

Stjórnarliðum og pólitískum fylgihnöttum þeirra er mikið í mun að spinna þann þráð að ástæða verkstols Verkstjórnarinnar sé viðvarandi málþóf stjórnarandstöðunnar eins og ofangreindur fréttaflutningur sýnir. Það á sér bara enga stoð í raunveruleikanum. Ekkert af umdeildustu málum ríkisstjórnarinnar er komið úr nefnd til 2. umræðu. Eðli málsins samkvæmt getur málþóf ekki átt sér stað fyrr en í annarri umræðu, þar sem ræðutími er ótakmarkaður, ólíkt því sem á sér stað í 1. umræðu samkvæmt þingsköpum, þar sem þingmönnum er skammtaður tími og auðvelt að áætla hve lengi umræðan getur staðið.

Auðvitað snýst allt þetta um frumvarp atvinnuvegaráðherra um að tengja útreikning veiðigjalda við jaðarverð á innlendum og erlendum mörkuðum og efnahagslegar afleiðingar þess. Vissulega er um fleiri mál að ræða sem munu hafa afdrifaríkar afleiðingar verði þau samþykkt og má þar nafna breytingar sama ráðherra á lögum um strandveiðar sem munu umturna aflareglunni við stjórn fiskveiða, vísitölutengingu bótagreiðslna og fleiri mál sem kalla á mikla yfirlegu og umræður.

Það að kallað sé á sérstaka sérfræðinga til að kalla eftir að bundinn verði endi á umræður sem eru þó ekki hafnar á Alþingi er óneitanlega sérstakt. Það ber ekki vott um virðingu fyrir leikreglum lýðræðisins, og ber raunar ekki vott um sérstaka lýðræðisást.

Störf löggjafans eru bundin reglum, einmitt til þess að tryggja að löggjöfin fái nauðsynlega rýni og umfjöllun, til þess að stjórnarandstaðan – minnihlutinn – fái að koma sjónarmiðum sínum að, leggja fram andbárur og reyna að beita fortölum. Um leið þarf meirihlutinn að aga vinnubrögð sín, forgangsraða málum og jafnvel semja við minnihlutann. Það er ekki galli á gangverki lýðræðisins heldur kostur. Það á við um alla meirihluta á Alþingi, að þeir geta knúið mál í gegn í krafti ofureflisins, en málsmeðferðarreglur þingskapa miða að því að tempra það meirihlutavald; að meirihlutinn fari ekki bara sínu fram í einu og öllu, heldur þurfi að gæta tillitssemi og öfgaleysis.

Um leið er það gert til þess að skjóta stoðum undir sjálfstæði löggjafans gagnvart framkvæmdarvaldinu. Því ef það getur sér að kostnaðarlausu bundið enda á umræðu löggjafans um leið og hún verður erfið eða lengri en framkvæmdarvaldinu hentar, þá verður freistingin sterk að gera það í öllum „mikilvægum“ málum. Vísa bara til tryggs meirihluta og segja umræðu óþarfa tímaeyðslu.

En þá er hin þinglega meðferð orðin næsta óþörf og stutt í það skref að láta þingið bara greiða atkvæði. Er þá langt í að stjórnarmeirihlutinn færi ríkisstjórn umboð sitt, svo það þurfi ekki einu sinni að þola óskilvirkni atkvæðagreiðslna. Um slíkt eru fordæmi ríkja, sem við viljum síst bera okkur saman við. Nú eða að færa framkvæmdarvaldinu tilskipanavald, sem löggjafi eða dómstólar verða að hnekkja ef þörf krefur.

Efi menn að á Alþingi vilji nokkur ljá slíku máls, þá er nóg að benda á hvernig ríkisstjórnin hefur leitt opið samráð hjá sér við gerð stjórnarfrumvarpa, stytt umsagnarfresti, þingnefndir moka gestum í gegn á methraða, fyrirfram samráð við utanríkismálanefnd er vanrækt og svo framvegis. Það skeytingarleysi um gangverk löggjafarvaldsins er lýðræðinu hættulegt, alveg óháð hvötunum sem að baki liggja.

Það var því einkennilegt að hlýða á hinn aldna fræðaþul kveðja sér hljóðs, gagngert til þess að hafa uppi hvatningu að þaggað yrði niður í stjórnarandstöðunni og það sem fyrst.

Hálfu einkennilegra var þó að Jóhanna Vigdís, sem er þaulreyndur þingfréttamaður, virtist ekki gera sér grein fyrir neinu af þessu. Ekkert af því sem Ólafur hafði að segja vakti a.m.k. nokkrar spurningar hjá henni um augljós álitaefni, að ekki sé tekið dýpra í árinni.

Vel má vera rétt athugað hjá Ólafi Þ. að veiðigjaldafrumvarpið sé af pólitískum ástæðum orðið prófsteinn á það hvort ríkisstjórnin stendur undir því að vera Verkstjórn, eins og málsvarar hennar – Ólafur Þ. Harðarson þar á meðal – þreytast ekki á að nefna hana. Eins að sú þörf sé enn meira knýjandi en ella vegna yfirgengilegs vandræðagangs ríkisstjórnarinnar fyrstu mánuðina af völdum Flokks fólksins.

En að það sé tilefni þess að fræðimaðurinn stigi fram og stingi upp á því sem sjálfsögðum hlut að forseti Alþingis ýti á kjarnorkuhnappinn… það hlýtur að vera einhverra spurninga virði. Jafnvel að leitað sé fleiri sjónarmiða. Svona ef allt er eðlilegt hjá ríkismiðlinum.

Sem vekur auðvitað spurninguna hvort allt sé eðlilegt hjá ríkismiðlinum, sem á allt sitt undir fjárveitingarvaldinu, að hann fái gott veður hjá ráðherrum varðandi kengbeyglað rekstrarumhverfi sitt og býr svo vel að hafa Heimi Má Pétursson, framkvæmdastjóra og upplýsingafulltrúa Flokks fólksins, í stjórn sinni.

Fyrrnefnt veiðigjaldafrumvarp er nú komið til atvinnuveganefndar eftir 1. umræðu. Frestur til að skila inn umsögnum um frumvarpið rann út á mánudag í síðustu viku. Til nefndarinnar bárust 46 umsagnir um frumvarpið í tæka tíð, og flestar þeirra eru ítarlegar og benda á meiriháttar galla við undirbúning, gerð frumvarpsins og áformin í því, sem munu hafa alvarlegar efnahagslegar afleiðingar. Gildir þá einu hvort um sé að ræða umsagnir frá sveitarfélögum, verkalýðshreyfingu, hagsmunasamtökum í atvinnulífinu eða þá fyrirtækjum í sjávarútvegi eða í geirum sem eiga allt sitt undir veiðum og vinnslu.

Rétt er þó að halda til haga að bæði Þórólfur Matthíasson og Félag fornleifafræðinga fagna frumvarpinu, en félagið telur það skapa dýrmætt tækifæri til þess að styrkja Fornminjasjóð. Látum það liggja milli hluta.

Frumvarpið varðar ljóslega mikla hagsmuni, ekki aðeins fyrir sjávarútvegsgreinina, heldur þjóðina alla. Hún er ein veigamestu atvinnugreina landsins, stendur undir um 7% landsframleiðslu með beinum hætti, en nær 20-30% þegar horft er til heildarframlags. Þegar horft er til útflutningsverðmæta vöruútflutnings er það nærri 40% af heildinni. Sjávarútvegurinn dregur ekki aðeins þá björg í bú, heldur greiðir hann nú þegar mun meira í sameiginlega sjóði en aðrar atvinnugreinar.

Það er einsdæmi í þróuðum hagkerfum heims, þar sem sjávarútvegur er þvert á móti hraustlega niðurgreiddur, yfirleitt vegna byggðasjónarmiða. Hér mun hins vegar nær 90% af fyrirhugaðri hækkun koma niður á landsbyggðinni, þar sem um þriðjungur landsmanna býr.

Aðeins af hreinum og klárum efnahagsástæðum er brýnt að fara vel og varlega með fjöreggið, en þegar viðkvæmar byggðir eru einnig í húfi þarf að fara enn gætilegar.

Þegar stjórnvöld áforma að hækka skatta á greinina enn frekar, skatta sem ljóslega munu draga úr þrótti hennar til fjárfestinga, þarfnast það vitaskuld umræðu og yfirlegu, en sérlega mikilvægt er að þinginu gefist ráðrúm og tækifæri til að sníða af frumvarpinu augljósa galla eða koma til móts við mikilvæg sjónarmið.

Sé enginn vilji til þess meðal stjórnarliðsins er það eitt og sér fréttaefni, sem fréttastofa ríkismiðilsins ætti að segja frá fremur en að enduróma innistæðulausan málflutning stjórnarliða um að eitthvert málþóf sé að eiga sér stað og að hið raunverulega vandamál Verkstjórnarinnar miklu séu þau firn að á Alþingi hafi fundist stjórnarandstaða.

Svo mættu fréttamenn ríkisins einnig kynna sér og segja frá helstu gagnrýni sem er að finna í hinum mikla fjölda umsagna um frumvarpið, en það hefur varla gerst til þessa. Kannski Ríkisútvarpinu finnist frumvarpið fullkomið, en því ber samt lagaskylda til þess að segja frá gagnstæðum sjónarmiðum, svona fyrir utan hefðbundin og eðlileg vinnubrögð í blaðamennsku.

Fjölmiðlarýni er einn af föstum dálkum Viðskiptablaðsins. Þessi birtist fyrst í blaðinu sem kom út 4. júní 2025.