Upplýst samfélag þarf faglega blaðamennsku sem setur hlutina í samhengi og skýrir þá með hag almennings að leiðarljósi. Blaðamennska hefur aldrei verið mikilvægari.“
Þessu var haldið fram í auglýsingaherferð sem Blaðamannafélag Íslands stóð fyrir í fyrra. Sjálfsagt er að velta fyrir sér hvort blaðamenn hafi verið sérlega uppteknir við það að setja hlutina í samhengi og skýra þá með hag almennings að leiðarljósi undanfarið. Að minnsta kosti virðist það ekki eiga við þegar kemur að helsta deilumáli stjórnmálanna um þessar mundir – hvaða aðferðarfræði er stuðst við í frumvarpi ríkisstjórnarinnar um hækkun veiðigjalda.
Deilan snýst fyrst og fremst um áform ríkisstjórnarinnar um að styðjast annars vegar við jaðarverð á íslenskum fiskmörkuðum og hins vegar við uppboðsverð í Noregi á uppsjávartegundum á borð við makríl, kolmunna og síld þegar kemur að útreikningi veiðigjalda.
Fjölmiðlar hafa veitt þessum þætti lítinn áhuga og hefur umfjöllunin frekar snúist um hvort fólki þyki auglýsingar Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi ekki kolómögulegar, hvort stjórnarandstaðan sé ekki örugglega með málþóf á Alþingi og fleira í þeim dúr.
Þetta er þó mikilvægasti þáttur málsins – það er að segja, hann snýst ekki um hvort veiðigjöld séu innheimt eða hversu mikil skattlagning eigi að vera. Hann lýtur að þeim umdeildu áformum frumvarpsins að tengja veiðigjaldið við allt annað verð en það sem liggur til hliðsjónar viðskiptum með aflann.
Valkyrjurnar eru ekki að finna upp hjólið í þessum efnum, enda er hagsagan full af dæmum um hvernig skattlagning sem byggir á allt öðru verði en því sem er notað í raunverulegum viðskiptum er ákaflega skilvirk leið til þess að leggja atvinnugreinar í rúst. Hægt er að benda á útflutningstolla á sojaafurðum í Argentínu sem byggjast á heimsmarkaðsverði í þessu samhengi.
Til þess að sjá með skýrum hætti hversu mikið glapræði þessi útfærsla frumvarpsins er, er hægt að skoða landanir íslenskra uppsjávarskipa á makríl í Noregi á liðnum árum.
Þegar verðið sem íslensku skipin fengu fyrir makrílinn er borið saman við verðið sem fékkst fyrir afla norskra skipa, sést að þeir síðarnefndu fengu 50–140% hærra verð. Það er einfaldlega vegna þess að Íslendingar þurfa að veiða makrílinn þegar hann er lausholda og fullur af átu, á meðan Norðmenn geta veitt hann þegar hann er verðmeiri.
Útfærsla frumvarpsins þýðir í raun að skattlagningin á makrílveiðar verður meiri en útflutningsverðmæti þeirra. Það er svo rannsóknarefni hvernig sérfræðingar atvinnuvegaráðuneytisins leyfa sér að fullyrða að lögfesting frumvarpsins muni ekki hafa nein sérstök áhrif á fjárfestingu og aðrar rekstrarákvarðanir í sjávarútvegi. Í reynd stórfurðulegt, svona í ljósi þess að það mun umbreyta hvata íslenskra útgerða til makrílveiða, eins og lýst er hérna fyrir ofan.
Þetta getur vart talist sanngjörn skattlagning og augljóst er að hún kemur til með að valda miklum efnahagslegum skaða. Vafalaust er stutt í það að könnunarfyrirtækið Maskína spyrji landsmenn að því hvort þeim finnist sanngjarnt að skattleggja einhverja atvinnugrein meira en hún skapar í útflutningstekjur. Að minnsta kosti yrði fróðlegt að kynna sér niðurstöður slíkrar könnunar.
Eigi að síður munu sambærileg skaðleg víxláhrif grafa undan verðmætasköpun veiðanna. Bolfiskverðið mun byggja á verðmyndun á íslenskum fiskmörkuðum. Lítill afli fer um fiskmarkaði og þar af leiðandi er um jaðarverð að ræða. Fiskvinnslur leita oft til fiskmarkaða til þess að bregðast við tímabundnum aflaskorti og til að standa við afhendingarsamninga og eru því reiðubúnar að borga hærra verð en ella. Að sama skapi hefur það færst í vöxt að erlendar fiskvinnslur kaupi afla sem fer um fiskmarkaði og flytji út aflann óunninn. Verðmyndun í þeim viðskiptum hefur því ekkert með verðmætasköpunina hér á landi að gera. Það liggur svo í hlutarins eðli að ef allur bolfiskur færi á markað, myndi verðið lækka. Lögmál framboðs og eftirspurnar ráða því eins og öllu öðru.
Svo verður að halda til haga að allir samningar milli sjómanna og útgerða byggja á hráefnishlutfalli og endanlegu markaðsverði. Á vegum atvinnuvegaráðuneytisins starfar svo Verðlagsstofa skiptaverðs sem hefur það hlutverk að tryggja réttlát skipti milli útgerðar og sjómanna þegar kemur að verðlagningu aflans. Útfærsla frumvarpsins á hvernig veiðigjöldin eru reiknuð felur í sér algjört frat stjórnarliða á starfi þessarar stofnunar. En hún felur einnig í sér þá hugsun að útgerðir hafi hýrudregið sjómenn um árabil – en það er eitthvað sem hreinlega á sér enga stoð í veruleikanum.
Við þetta má svo bæta að skiptaprósentan sem fellur í hlut íslenskra sjómanna er hærri en til að mynda í Noregi og gerir sú staðreynd þetta mál allt saman enn óskiljanlegra.
Undarleg frétt birtist í Ríkisútvarpinu á sunnudag. Í henni var rætt við Arnar Eggert Thoroddsen, tónlistar- og félagsfræðing við Háskóla Íslands. Arnar Eggert segist handviss um að Ísrael hafi beitt áhrifum sínum til að sanka að sér atkvæðum í Eurovision.
„Ég veit að Ísrael stundaði það að svona hvetja fólk til að hringja og var mjög hart í sínum áróðri. Eins og Ísrael hefur verið almennt í þessari… þessum hvítþvotti sínum. Menningarlega hvítþvotti sínum, meðal annars koma sér áfram í þessari keppni. Yfirtaka keppnina í rauninni. Þannig að þetta hittir mig skringilega, án þess að ég geti beint sannað neitt.“
Fræðimaðurinn heldur einhverju fram án þess að geta sannað eitt né neitt. Það er lítið fréttnæmt við það og velta má fyrir sér hvers vegna fréttastofan er að bera þetta á borð landsmanna. Hvaða tilgangi þjónar það öðrum en að enduróma einhverja skoðun sem kann að finnast á fréttastofu Ríkisins?
Þetta kallast á við fréttaflutning Ríkisútvarpsins á því að Ríkiskaup hafi samið við greiðslumiðlunarfyrirtækið Rapyd til tveggja ára eftir að félagið átti hagstæðasta tilboðið í útboði á vegum ríkisins. Fréttastofan hefur leitað logandi ljósi að einhverjum til þess að fordæma samninginn vegna þess að Rapyd er ísraelskt fyrirtæki.
En eins og Daði Már Kristófersson fjármálaráðherra bendir á í samtali við Ríkisútvarpið, þá voru Ríkiskaup einfaldlega að fara að lögum þegar samið var við félagið – og undarleg er sú vegferð Ríkisútvarpsins að leita ráðamanna til þess að fordæma það.
Fjölmiðlarýni er einn af föstum dálkum Viðskiptablaðsins. Þessi birtist fyrst í blaðinu sem kom út 21. maí 2025.
