Sante hefur sent kvörtun til eftirlitsstofnunar EFTA, ESA, vegna einokunarréttar ÁTVR á heildsölu tóbaks en kvörtunin snýr að því að einokunin feli í sér brot á EES-samningnum. ESA móttók erindið í síðustu viku en kvörtunin var send um miðjan maí.
„Við erum að benda á að þetta er fullkomlega óeðlilegt og það eru engin rök fyrir þessu,“ segir Arnar Sigurðsson, eigandi Sante.
„Það er ekkert ákvæði í EES samningnum sem heimilar einokunarverslun, hvorki með smásölu áfengis né heildsölu tóbaks. Eina sem gerðist þegar EES samningurinn var staðfestur þá bókaði íslenska ríkið viðauka við samninginn þar sem það áskildi sér rétt til að reka ÁTVR í nafni lýðheilsu. Það hefur verið umdeilt með áfengið en það eru þó einhver rök um smásölu áfengis. En það eru engin rök til fyrir einokun með heildsölu á tóbaki.“
Arnar bendir á að fyrirkomulagið hafi reynst umdeilt en einokunarrétturinn hafi verið talinn brjóta í bága við stjórnarskrárvarið atvinnufrelsi. Einokunarrétturinn gangi þá í grundvallaratriðum gegn meginreglu EES-samningsins um frjáls viðskipti og samkeppni á innri markaði.
Það sé nú í höndum ESA að meta hvort einokunin standist lagalega skoðun. Komist ESA að því að brot hafi mögulega átt sér stað gæti málið endað fyrir EFTA-dómstólnum, sem gæti falið íslenska ríkinu að breyta fyrirkomulaginu.
Hagnaðurinn tilkominn vegna tóbakssölu
ÁTVR hefur einkaleyfi til að selja tóbak innanlands í heildsölu auk þess sem ríkisfyrirtækið leggur á og innheimtir tóbaksgjald af vörum sem hafa verið fluttar hingað til lands eða eru framleiddar hér á landi. Heildsöluálagning ÁTVR á tóbak er þá samkvæmt lögum 18%.
Árið 2024 nam sala tóbaks hjá ÁTVR 7,9 milljörðum króna en kostnaðarverð seldra vara nam 6,6 milljörðum, þar af var innheimt tóbaksgjald að fjárhæð 4,5 milljarðar króna. Var framlegð af tóbakssölu ríkisins því 1.274 milljónir.
Mikil umræða skapaðist um ÁTVR og heildsölu tóbaks fyrir um tíu árum síðan þegar greiningarfyrirtæki að nafni Clever Data birti skýrslu um rekstur ríkisfyrirtækisins. Í skýrslunni kom fram að tap væri af rekstri ÁTVR þegar kom að smásölu áfengis en heildsala tóbaks bætti afkomuna.
ÁTVR hafnaði þeim niðurstöðum og sagði að starfsemin væri ekki aðgreind í rekstrinum. Þó væru aðgreindar tekjur annars vegar vegna smásölu áfengis og hins vegar vegna heildsölu tóbaks, sem og kostnaður vegna vörunotkunar.
Heildsala tóbaks skilaði hlutfallslega meiri hagnaði en smásala áfengis, sem ÁTVR sagði einna helst vera vegna álagningar sem kveðið er á um í lögum. Þó viðurkenndi ríkisfyrirtækið að rekstrarkostnaður vegna smásölu áfengis væri meiri þar sem hún kallaði á talsvert fleiri handtök og meira umstang en heildsala á tóbaki.
Einkaaðilar fullfærir til að taka við
Friðrik Sophusson, þáverandi fjármálaráðherra, lagði fram frumvarp árið 1993 þar sem lagt var til að einkaréttur ríkisins til sölu á tóbaki yrði afnuminn. Í greinargerð frumvarpsins, sem náði ekki fram að ganga, var forsaga málsins rakin.
Ríkið öðlaðist fyrst einkarétt til innflutnings og heildsölu tóbaks á árinu 1922. Árið 1926 var einkarétturinn afnuminn en ríkið öðlaðist einkasöluréttinn á ný árið 1932 þegar Tóbakseinkasala ríkisins tók til starfa. Rökin fyrir einkaréttinum voru þau að hægt væri að afla ríkissjóði tryggra tekna í formi einkasölugjalda, auk þess sem fyrirkomulagið tryggði betur en ella hagstæðari innkaup á tóbaksvörum til landsins.
Þau sjónarmið áttu ekki við lengur árið 1993 að mati þáverandi fjármálaráðherra. Þannig væri til að mynda hægt að afla ríkissjóði sömu tekna með mun auðveldari hætti, þ.e. með innflutningsgjöldum og sambærilegum gjöldum fyrir innlenda framleiðslu, og einfalda ferlið til muna.
„Jafnframt þessu má benda á að óeðlilegt er að ríkið sé í rekstri sem augljóst er að einkaaðilar eru fullfærir um að leysa af hendi eða annist slíkan innflutning fyrir einkaaðila, einkum þegar haft er í huga að engu máli skiptir fyrir ríkissjóð hvor hátturinn er á hafður og um engar takmarkanir á sölu tóbaks hefur verið að ræða,“ segir í greinargerðinni.
Rétt er þó að taka fram að á þeim tíma sem frumvarpið var lagt fram þurfti ekki sérstakt leyfi til að selja tóbak í smásölu en ákvæði þess efnis var bætt inn í lög um tóbaksvarnir árið 2001.
