Á síðustu áratugum hefur neysla á gjörunnum matvælum aukist gríðarlega. Þessi matvæli eru oft hönnuð til að vera bragðgóð, endingargóð og auðveld í notkun, en þau geta haft neikvæð áhrif á heilsu okkar. En hvað eru gjörunnin matvæli, og hvernig getum við forðast þau?

Hvað eru gjörunnin matvæli?

Árið 2009 var settur fram svokallaður NOVA-skali þar sem matvæli eru flokkuð eftir því hversu mikið þau eru unnin. Í fjórða flokki eru matvæli sem eru mest unnin og hafa fengið heitið gjörunnin matvæli (e. ultra-processed foods). Þessi matvæli innihalda lítið sem ekkert af upprunalegum hráefnum í sinni náttúrulegu mynd. Þau innihalda oft mikið magn af viðbættum sykri, óhollri fitu, bragðefnum, rotvarnarefnum og öðrum aukaefnum sem lengja geymsluþol og bæta áferð og bragð.

Dæmi um gjörunnin matvæli eru:

  • Gosdrykkir og sykraðir drykkir
  • Snakk, skyndibiti og pakkamatur
  • Sykrað morgunkorn
  • Unnar kjötvörur eins og pylsur
  • Kökur og sætabrauð
  • Vegan vörur, þar sem unnin efni og aukefni eru notuð til að líkja eftir dýraafurðum, þrátt fyrir að vörurnar séu markaðssettar sem hollari valkostur

Hvers vegna eru þau skaðleg?

Rannsóknir benda til þess að mikil neysla á gjörunnum matvælum geti tengst ýmsum heilsufarsvandamálum, þar á meðal:

  • Offitu
  • Hjarta- og æðasjúkdómum
  • Sykursýki 2
  • Bólgumyndun í líkamanum
  • Meltingarvandamálum

Auk þess geta þessi matvæli haft áhrif á matarlyst og valdið því að fólk borðar meira en það þarf, þar sem þau eru oft hönnuð til að vera mjög bragðgóð og ávanabindandi.

Hvernig forðumst við gjörunnin matvæli?

Að draga úr neyslu þeirra getur verið áskorun í nútíma samfélagi þar sem þau eru víða fáanleg og auglýst, en það er hægt að gera með markvissum skrefum.

  • Veldu heildrænan mat eins og ferskt grænmeti, ávexti, hnetur, fræ, heilkorn, óunnar kjötvörur og fisk.
  • Lestu innihaldslýsingar og forðastu vörur með langan lista af óþekktum efnum, viðbættum sykri og rotvarnarefnum.
  • Eldaðu heima eins oft og mögulegt er, þar sem heimagerður matur er yfirleitt næringarríkari en verksmiðjuframleiddur matur.
  • Drekktu vatn í stað sykraðra drykkja og veldu næringarríkar millimáltíðir eins og hnetur, jógúrt án viðbætts sykurs eða ávexti.
  • Vertu gagnrýninn neytandi og láttu ekki blekkjast af merkingum eins og „lífrænt“, „sykurlaust“ eða „hollt“ án þess að skoða innihaldið nánar.