Dr. Oddur Ingimarsson, geðlæknir á Landspítala og viðskiptafræðingur, varar við því að ef frumvarp fjármálaráðherra um víxlverkun örorkulífeyrisgreiðslna verður óbreytt að lögum þá muni það óhjákvæmilega leiða til aukinnar örorku í samfélaginu „með öllum þeim neikvæðu áhrifum sem það hefur fyrir einstaklinginn og samfélagið“.
„Sennilega mun aukning í fjölda öryrkja eiga sér stað á löngum tíma þar sem endurhæfingarferli er venjulega langt og getur því tekið fjölmörg ár fyrir áhrif breytinganna að koma fram og getur því orðið erfitt að vinda ofan af þessum breytingum síðar meir,“ segir Oddur í umsögn um frumvarpið.
Tryggingakerfi eigi ekki að bæta umfram skaðann
Frumvarpið felur í sér að lífeyrissjóðum verði óheimilt að kveða á um í samþykktum sínum að greiðslur almannatrygginga vegna örorku, hlutaörorku og sjúkra- og endurhæfingargreiðslur og tengdar greiðslur hafi áhrif á útreikninga og greiðslur örorkulífeyris til sjóðfélaga.
Oddur, sem sat í stjórn Almenna lífeyrissjóðsins í tíu ár, segir ljóst að ef breytingar verði á lífeyrissjóðalögum í samræmi við framkomið frumvarp þá geti heildargreiðslur einstaklings vegna örorku frá ríkinu og frá lífeyrissjóði hækkað verulega og í vissum tilfellum hækkað umfram viðmiðunartekjur. Hann vísar í þeim efnum í umsögn Talnakönnunar.
Hann bendir á að árið 2022 hafi iðgjald í lífeyrissjóðum hækkað úr 12% í 15,5%. Það hafi haft í för með sér að verðmæti örorkutryggingar hjá lífeyrissjóðum hækkaði um 29%.
„Sú breyting var gerð án þess að það færi fram almenn umræða í samfélaginu eða hjá hagsmunaaðilum um áhrif breytingarinnar um skertan hvata til að snúa aftur á vinnumarkað hjá þeim sem voru í endurhæfingu og hver eðlileg tryggingavernd ætti að vera. Nú þremur árum síðar er aftur verið að auka tryggingavernd þeirra sem lenda á örorku og fá einnig greiðslur hjá lífeyrissjóðum.“
Með tryggingarvernd er átt við allar greiðslur frá hinu opinbera (að mestu frá Tryggingastofnun ríkisins (TR) og úr skyldutryggingu lífeyrissjóðs hjá þeim sem eigi slík réttindi. Tryggingarverndin sé ákveðið hlutfall af viðmiðunartekjum viðkomandi en það eru tekjur viðkomandi áður en hann varð öryrki.
„Sennilega liggur eðlileg tryggingavernd á bilinu 75-90% af viðmiðunartekjum þar sem hærri endi bilsins er fyrir einstaklinga með lægri tekjur. Hver eðlilegt tryggingavernd á að vera þarfnast umræðu en hún á ekki að fara yfir 100%,“ segir Oddur og nefnir að mun algengara yrði að tryggingarverndin verði um og yfir 100% ef frumvarpið fer óbreytt í gegnum þingið.
„Almennt eru tryggingakerfi hönnuð til að bæta skaða að hluta til eða að öllu leyti. Tryggingakerfi eiga ekki að bæta umfram skaðann sem varð en slík kerfi geta valdið óeðlilegum hvötum.“
Heilbrigðisstarfsfólk þekkir mikilvægi fjárhagslegra hvata
Oddur segir vel þekkt að hærri bætur geti minnkað hvata til að snúa aftur á vinnumarkað. Heilbrigðisstarfsfólk sem vinnur með fólki í endurhæfingu þekki vel hversu mikilvægt það er að hafa réttu fjárhagslegu hvatana þegar það er verið að aðstoða fólk að snúa aftur út á vinnumarkaðinn.
„Það hefur orðið mikil aukning á einstaklingum á endurhæfingarlífeyri á sl. árum og er nú komið svo að 1,8% landsmanna á aldrinum 18-66 ára eru á endurhæfingarlífeyri en þeir einstaklingar eru í mikilli hættu á því að lenda á örorku. Lang algengasta ástæðan fyrir orsök örorku árið 2024 var geðröskun.
Mikilvægt er að fjárhagslegu hvatarnir séu réttir þannig að þeir sem eru í ferli að endurhæfast aftur til vinnu verði með hærri atvinnutekjur en bætur ef þeir snúa aftur til vinnu til að minnka líkur á því að þeir lendi á örorku.“
Oddur telur mikilvægt að umræða eigi sér stað í samfélaginu og hjá hagsmunaaðilum um hvað teljist eðlileg tryggingarvernd áður en farið sé í svona viðamiklar breytingar á tryggingakerfinu. Fram þurfi að fara greining og mat á áhrifum frumvarpsins, og sýna þurfi fjölmörg útreiknuð dæmi með áhrifum á mismunandi einstaklinga svo hægt sé að meta áhrifin betur.
