Fjármálaráðuneytið tekur í minnisblaði til velferðarnefndar Alþingis undir að ekki liggja fyrir fullnægjandi greiningar á áhrifum áformaðra breytinga á almannatryggingakerfinu hvað varðar hvata fólks á vinnumarkaði og samspil launa og verðlags.
Inga Sæland, félags- og húsnæðismálaráðherra, lagði frumvarpið fram en verði það samþykkt munu greiðslur almannatrygginga fylgja launavísitölu í stað þess að taka mið af almennri launaþróun.
Ráðuneytið telur að sú breyting gæti leitt til sjálfvirkra og stjórnlausra hækkana á útgjöldum ríkissjóðs sem gætu numið tugum milljarða króna á næstu árum án þess að eðlilegt mat fari fram á getu ríkisins til að mæta kostnaðinum.
Samkvæmt útreikningum ráðuneytisins myndi nýja kerfið sem ríkisstjórnin hyggst koma á leiða til uppsafnaðs kostnaðar upp á 10–11 milljarða króna undir lok tímabils fjármálaáætlunar.
Einungis á árinu 2025 hefði kostnaður ríkisins verið 3–4 milljörðum hærri ef greiðslurnar hefðu fylgt launavísitölu í stað þeirrar aðferðar sem nú er viðhöfð.
Þá bendir ráðuneytið á að ef launavísitalan þróast hraðar en spár gera ráð fyrir geti aukakostnaðurinn orðið enn meiri.
Með því að tengja bætur sjálfvirkt við launaþróun án þess að nokkurt mat fari fram á ríkisfjármál hverju sinni eru stjórnvöld að binda hendur sínar að mati ráðuneytisins.
„Slík þróun getur aukið hættu á halla og skuldasöfnun sem er andstætt meginmarkmiðum fjármálastefnu og laga um opinber fjármál,“ segir orðrétt í minnisblaðinu.
Fjárheimildir í fjárlögum eru færðar á verðlagi hvers árs, byggðar á spám um verðlag og launabreytingar, en ekki sjálfvirkar í þeim skilningi að þær séu bundnar ákveðnum vísitölum.
Þessi fyrirhugaða breyting felur því í sér grundvallarbreytingu á útgjaldastýringu ríkisins og veikir getu þess til að bregðast við breyttum efnahagsaðstæðum.
Þrátt fyrir að um sé að ræða viðamikla kerfisbreytingu bendir fjármála- og efnahagsráðuneytið á að engin fullnægjandi greining hafi farið fram á áhrifum slíkrar tengingar – hvorki á vinnumarkaðshvata, né á verðlag og efnahagsstýringu. Sérstaklega vekur ráðuneytið athygli á að slíkar greiningar vanti í ljósi þeirra breytinga sem jafnframt eiga sér stað í örorkulífeyriskerfinu.
Fjármálaráðuneytið bendir jafnframt á að greiðslur almannatrygginga hafi á undanförnum árum hækkað meira en launavísitala og neysluvísitala gefa tilefni til. Örorkulífeyrir einhleyps einstaklings í dag er til dæmis 18% hærri en hann hefði verið ef hann hefði fylgt launavísitölu frá 1997 – og heilir 118% hærri en hann hefði verið samkvæmt neysluvísitölu. Líkt er uppi á teningnum með ellilífeyri.
Þetta sýnir að hækkun bótanna hefur verið myndarleg þrátt fyrir að engin formleg vísitölutenging hafi verið í gildi.
Með sjálfvirkri tengingu við launavísitölu verða bætur hluti af útgjaldavél sem keyrir áfram óháð því hvort ríkissjóður hafi bolmagn til að fjármagna hana.
Þegar slík regla er komin til framkvæmda getur reynst erfitt að snúa við, bæði lagalega og pólitískt samkvæmt minnisblaðinu.
Það má því líta svo á að löggjafinn sé að færa stjórn á verulegum hluta ríkisútgjalda frá fjárveitingavaldi Alþingis og inn í óbreytanlegt reikniritakerfi sem þróast sjálfkrafa með launum landsmanna.
Norðurlöndin sýna mun meiri aðgæslu
Í minnisblaðinu er gerður samanburður við önnur Norðurlönd sem sýnir að Ísland væri að fara aðra leið en nágrannalöndin ef frumvarpið verður samþykkt óbreytt.
Þótt greiðslur séu að hluta tengdar launa- og verðlagstölum víða, þá eru í öllum tilvikum notuð sérstök varfærnisatriði: fráviksprósentur í Noregi og Svíþjóð, hámarkshækkanir í Danmörku og blöndun verðlags og launa í Finnlandi.
Engin þjóð virðist treysta alfarið á fulla tengingu við launavísitölu án hömlunar líkt og núverandi ríkisstjórn leggur til.
