Stofnandi Viðreisnar sakar Daða um eignaupptöku

Benedikt Jóhannesson, framkvæmdastjóri Talnakönnunar og stofnandi Viðreisnar, gagnrýnir harðlega frumvarp fjármálaráðherra um víxlverkun örorkulífeyrisgreiðslna. Með frumvarpinu sé „þverbrotin sú grundvallarregla að enginn skuli verða betur settur fjárhagslega eftir að hann hefur orðið fyrir skaða en hann var áður“.

„Verði frumvarpið samþykkt grefur það undan samtryggingakerfi lífeyrissjóða, leiðir til eignaupptöku frá ellilífeyrisþegum til örorkulífeyrisþega og gengur gegn því grundvallarsjónarmiði trygginga að enginn skuli vera betur settur fjárhagslega eftir skaða en fyrir hann,“ segir í umsögn Talnakönnunar.
„Til lengri tíma litið hefur þessi tilfærsla neikvæð áhrif á almannatryggingar vegna þess að tekjur eftirlaunafólks verða lægri en ella. Auk þessa hefur frumvarpið letjandi áhrif á þátttöku öryrkja á vinnumarkaði, þvert á yfirlýst markmið.“

Í umsögn Talnakönnunar, sem Benedikt undirritar, er einnig gagnrýnt hversu naumur umsagnarfrestur var gefinn. Gagnrýnivert sé að jafn viðamikið mál sé sett fram svo seint, án raunverulegs samráðs við lífeyrissjóði í undirbúningi málsins og að í greinargerð sé litið fram hjá meginatriðum málsins „væntanlega vegna þess asa sem var við undirbúninginn“.

Áætla 1,3-1,6 milljarða hærri greiðslur árlega

Frumvarpið felur í sér að lífeyrissjóðum verði óheimilt að kveða á um í samþykktum sínum að greiðslur almannatrygginga vegna örorku, hlutaörorku og sjúkra- og endurhæfingargreiðslur og tengdar greiðslur hafi áhrif á útreikninga og greiðslur örorkulífeyris til sjóðfélaga.

Ráðuneytið gerir ráð fyrir að breytingin geti leitt til hækkunar á árlegum greiðslum lífeyrissjóða til örorkulífeyrisþega um 1,3 til 1,6 milljarða króna eftir gildistöku nýs greiðslukerfis 1. september 2025.

Í greinargerð frumvarpsins segir að ljóst sé að verði lögum um lífeyrissjóði ekki breytt muni hluti af auknum framlögum úr ríkissjóði vegna nýs kerfis almannatrygginga lækka útgjöld lífeyrissjóða í stað þess að hækka tekjur þeirra sem fá örorkulífeyri almannatrygginga og hafa jafnframt réttindi til örorkulífeyris úr lífeyrissjóðakerfinu, vegna víxlverkunar sem á sér stað milli kerfanna.

Leiði til allt að 7,5% skerðingar

Talnakönnun sér um tryggingafræðilega úttekt fyrir níu lífeyrissjóði og hefur verið í sambandi við þá flesta og fleiri sjóði vegna málsins. Umsögnin byggir meðal annars á upplýsingum frá þeim.

Benedikt segir að ofangreint ákvæði hafi mjög viðamikil áhrif á greiðslur úr lífeyrissjóðum, auki þær verulega hjá einum hópi, örorkulífeyrisþegum, en minnki þær að sama skapi hjá öðrum, fyrst og fremst ellilífeyrisþegum.

Áætlun hjá Festu lífeyrissjóði, sem er örorkuþungur, bendir til þess að örorkulífeyrisgreiðslur sjóðsins myndu hækka um 11 til 12% á ári ef sjóðurinn myndi hætta að taka tillit til greiðslna frá Tryggingastofnun ríkisins við tekjuathugun, að meðtöldum áhrifum vegna bráðabirgðaákvæðis.

Fram kemur að heildaráhrif á tryggingafræðilega stöðu Festu sé áætluð neikvæð um 5,9%, með fyrirvara um óvissu m.a. vegna skorts. Skuldbindingar Festu um síðastliðin áramót voru um 600 milljarðar króna og staðan versni því um 35 milljarða króna.

„Þetta leiðir þá til samsvarandi skerðingar á ellilífeyri um sömu fjárhæð sem verða 7,5%. Líklega eru áhrifin mest á Festu, en áhrifin á Gildi og Lífeyrissjóð Vestmannaeyja leiða líklega til lækkunarþörf á ellilífeyri um 5%. Áhrif koma fram á nokkrum árum vegna þess að óbeinu áhrifin koma mishratt í ljós.“

Benedikt gefur lítið fyrir umræðu um að ríkið komi til móts við lífeyrissjóðina með hækkuðu jöfnunarframlagi á móti. Slíkar hugmyndir komi spánskt fyrir sjónir þegar fjármálaáætlun geri á sama tíma ráð fyrir því að framlagið verði fellt niður, auk þess að slíkt framlag sé háð duttlungum stjórnvalda. Breytingar á jöfnunarframlagi geti því aldrei verið varanleg lausn á vandanum.

Þess má geta að Daði Már sagði við RÚV í gær að hann hafi verið í mjög uppbyggilegu samtali við lífeyrissjóði, sem verða fyrir töluverðum viðbótarkostnaði vegna þessara breytinga, um leiðir til að koma til móts við þá.

Einkennilegur hvati

Breytingin leiðir til þess að mjög stór hluti mun fá hærri tekjur eftir orkutap en hann var með áður, líkt og sjá má á meðfylgjandi töflu. Með frumvarpinu sé því þverbrotin sú grundvallarregla að enginn skuli verða betur settur fjárhagslega eftir að hann hefur orðið fyrir skaða en hann var áður

„Vegna samspils þátta er ef til vill erfiðara að átta sig á þessum áhrifum í lífeyriskerfinu en til dæmis ef einhver verður fyrir því að klessukeyra fimm milljón króna bíl. Öllum er augljóst að ef bæturnar væru sex milljónir króna þá felst í því alrangur mælikvarði og einkennilegur hvati.“

Feli í sér eignaupptöku

Í umsögninni er tekið dæmi um hver áhrif lagabreytingar samkvæmt frumvarpinu yrðu fyrir sjóðfélaga sem býr einn og er barnlaus. Umræddur einstaklingur er með framreiknuð viðmiðunarlaun upp á 350 þúsund krónur á mánuði en fengi samkvæmt frumvarpinu 670 þúsund krónur. Greiðslur frá lífeyrissjóði ykjust um 34% í þessu dæmi.

„Augljóst er að þyngri örorkubyrði hlýtur að skerða annan lífeyri. Þannig felur frumvarpið í sér tilfærslu frá ellilífeyrisþegum til örorkulífeyrisþega og í raun eignaupptöku. Þetta er þeim mun alvarlegra vegna þess að verið er að færa stórum hluta örorkulífeyrisþega meiri greiðslur en þeir fengu áður en þeir urðu fyrir orkutapi.“

Á endanum leiði slík breyting til lægri ellilífeyris um 1,0 til 1,5%. Hjá örorkuþyngri sjóðum megi búast við að áhrifin séu meiri eða nálægt 2,0%.

Gæti snúið við þróuninni

Athuganir hjá bæði Félagi íslenskra tryggingastærðfræðinga og hjá einstökum lífeyrissjóðum hafa bent til þess að örorkutíðni hafi farið minnkandi undanfarin ár. Endurhæfing er meiri en áður, ef til vill vegna starfsemi VIRK og góðs atvinnuástands, að því er segir í umsögninni.