Tími umbreytinga

Fjölmörg ríkisfyrirtæki hafa verið einkavædd á síðustu þremur áratugum, en sérstök stefna í þessum málum var í fyrsta skipti fest í sessi á árinu 1991, þremur árum áður en fyrsta Viðskiptablaðið var gefið út. Viðeyjarstjórn Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks undir forsæti Davíðs Oddssonar tók við völdum það ár og skipaði sérstaka nefnd, framkvæmdanefnd um einkavæðingu. Nefndin hafði það yfirlýsta hlutverk að annast sölu á eignarhlutum ríkisins í félögum, færa verkefni til einkaaðila með útboðum og fara í kerfisbundna athugun á eignaumsýslu ríkisins með það að markmiði að draga úr kostnaði við hana.

Á árunum áður en nefndin tók til starfa hafði verið hreyfing í þessum efnum með ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks sem tók við völdum undir forsæti Steingríms Hermannssonar árið 1983. Stjórnin auglýsti opinberlega eftir tilboðum í hlut ríkisins í fimmtán fyrirtækjum. Í kjölfarið var Landssmiðjan seld til starfsmanna árið 1984, 20% hlutur ríkisins í Flugleiðum var seldur ári síðar og 5% hlutur ríkisins í Eimskipafélagi Íslands seldur til Sjóvár sama ár. Útgerðarfyrirtækið Grandi varð til þegar Bæjarútgerð Reykjavíkur var sameinuð útgerðinni Ísbirninum árið 1985. Reykjavíkurborg hélt 78% hlut í sameinuðu fyrirtæki en hann var seldur einkaaðilum árið 1988. Um svipað leyti var Bæjarútgerð Hafnarfjarðar seld til einkaaðila og í kjölfarið voru bæjarútgerðirnar seldar ein af annarri.

Þá var Útvegsbankinn einkavæddur árið 1988. Salan kom þó ekki til af góðu enda hafði ríkissjóður þurft að leggja bankanum töluverða fjármuni eftir veruleg útlánatöp, þar sem gjaldþrot Hafskips reyndist einna þyngsta höggið. Útvegsbankinn var seldur til Alþýðubankans, Iðnaðarbankans og Verslunarbankans, með því skilyrði að þeir sameinuðust í einn banka, sem varð raunin með stofnun Íslandsbanka, hinum síðari, árið 1990.

Starfaði í fimmtán ár

Einkavæðingarnefndin starfaði til ársins 2007 þegar Þingvallastjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks tók við völdum. Nefndin var skipuð fulltrúum fjármálaráðuneytis, iðnaðar- og viðskiptaráðuneytis og utanríkisráðuneytis, en formaður hennar var skipaður af Davíð Oddssyni þáverandi forsætisráðherra. Fyrsti formaður hennar var Hreinn Loftsson hrl. sem áður hafði m.a. verið aðstoðarmaður Davíðs. Með honum sátu Steingrímur Ari Arason, tilnefndur af Friðriki Sophussyni þáverandi fjármálaráðherra, og Björn Friðfinnsson, tilnefndur af Jóni Sigurðssyni þáverandi iðnaðar- og viðskiptaráðherra. Í byrjun febrúar 2002 tók Ólafur Davíðsson, sem var þá ráðuneytisstjóri í fjármálaráðuneytinu, við formennsku nefndarinnar eftir að Hreinn Loftsson hafði sagt af sér formennsku í kjölfar deilna við forsætisráðherra. Síðar á árinu 2002 sagði Steingrímur sig úr nefndinni, í kjölfar sölu á hlut í Landsbankanum til Samson-hópsins, og viðhafði þau orð að hann hefði aldrei kynnst öðrum eins vinnubrögðum. Árið 2004 tók Jón Sveinsson hrl. við formennsku nefndarinnar, en hann hafði starfað í nefndinni frá 1996. Að lokum var Baldur Guðlaugsson skipaður formaður nefndarinnar í ársbyrjun 2007, en nefndin lauk störfum sama ár.

Sala á síldarverksmiðju

Fyrstu verkefni nefndarinnar voru fjölbreytt, bæði í umfangi og eftir atvinnugreinum. Síldarverksmiðja ríkisins, SR-mjöl hf., var seld í lok árs 1993 á 725 milljónir króna, um 2,8 milljarða króna að núvirði. Félagið hafði tapað miklum fjármunum árin á undan, m.a. vegna loðnubrests, og var félagið í raun ekki talið rekstrarhæft án verulegrar hlutafjáraukningar eða fyrirgreiðslu ríkisins.

Þeir sem stóðu að kauptilboðinu voru Benedikt Sveinsson og Jón Aðalsteinsson, fyrir hönd 21 útgerðarfyrirtækis og þriggja fjármálafyrirtækja. Sigurður G. Guðjónsson lögmaður hafði einnig gert tilboð í fyrirtækið fyrir hönd Haraldar Haraldssonar. Tilboði þeirra, sem hljóðaði upp á 801 milljón króna staðgreiðslu, var hins vegar hafnað á þeirri forsendu að þeir fjármunir sem tilboðið væri byggt á væru ekki fyrir hendi, auk þess sem Haraldur hefði ekki viljað upplýsa opinberlega um hverjir stæðu með honum að tilboðinu, þótt hann hefði í trúnaði upplýst það.

Í skýrslu Ríkisendurskoðunar frá 1994 um söluna var m.a. komist að þeirri niðurstöðu að hvorugt tilboða í fyrirtækið hefði uppfyllt þau skilyrði sem höfðu verið sett í útboðsskilmálunum. Aðeins tveir hópar buðu í félagið og sá sem átti hærra tilboðið var dæmdur úr leik þar sem hann var ekki talinn geta staðið við tilboðið.

Þá taldi Ríkisendurskoðun óviðunandi að fela eingöngu einum aðila að meta framtíðartekjuvirði fyrirtækis. Þá benti samanburður á mati tilboðsgjafa á framtíðartekjuvirði SR-mjöls hf. annars vegar, og mati Verðbréfamarkaðar Íslandsbanka hins vegar, til þess að verðmæti fyrirtækisins hefði verið hærra en sem nam söluverði bréfanna.

Skipaútgerð lögð niður og kísiljárnverksmiðjan seld

Skipaútgerðin Ríkisskip var lögð niður árið 1992 og eignir þess seldar, þar á meðal öll þau skip sem félagið átti. Sala á Ríkisskipum, þ.e. sala eigna að frádregnum skuldum og rekstrarkostnaði, kostaði ríkið um 90 milljónir króna. Hins vegar sparaði ríkið sér framlög til fyrirtækisins, sem það hefði þurft að leggja til á ári hverju, með því að leggja félagið niður.

Þannig námu greiðslur ríkissjóðs til fyrirtækisins á tímabilinu 1983-1992, í formi beinna framlaga og yfirtekinna lána, tæpum 3,6 milljörðum króna á verðlagi í ágúst 1994 eða um 360 milljónum króna að meðaltali á ári. Miðað við verðlag í dag eru það tæpir 1,4 milljarðar að meðaltali á ári og 14 milljarðar á þessu tíu ára tímabili. Í kjölfar þess að Ríkisskip voru lögð niður varð töluverð samkeppni á milli Eimskipafélags Íslands hf. og Samskipa hf. um strandsiglingamarkað þar til Samskip hætti þeim siglingum árið 2001.

Íslenska járnblendifélagið var stofnað árið 1975 af ríkisstjórn Íslands í samvinnu við Union Carbide í Bandaríkjunum með þeim tilgangi að byggja, eiga og reka verksmiðju á Íslandi til að framleiða og selja kísiljárn. Ári eftir stofnun félagsins dró Union Carbide sig út úr samstarfinu en í stað þess kom norska fyrirtækið Elkem. Árið 1998 seldi ríkið fjórðungshlut í félaginu til starfsmanna félagsins annars vegar og almennings hins vegar á rúmlega milljarð króna, eða sem nemur rúmlega 3,6 milljörðum króna að núvirði. Fjórum árum síðar keypti Elkem eftirstandandi 10,49% hlut ríkissjóðs á 131,5 milljónir króna, eða sem nemur um 385 milljónum króna að núvirði.

Nánar er fjallað um einkavæðinguna í 30 ára afmælistímariti Viðskiptablaðsins. Áskrifendur geta lesið umfjöllunina í heild hér.