„Við erum svo sérstök.“ Þessi fullyrðing heyrist reglulega í umræðum um orkumál á Íslandi. En er sérstaðan notuð sem réttlæting til að líta framhjá reynslu annarra þjóða, erum við svona sérstök? Auðvitað er margt sem aðgreinir okkur frá öðrum mörkuðum s.s að við erum með engar landfræðilegar tengingar við aðra markaði og orkan okkar er nærri því öll endurnýjanleg. En ef við horfum 30 ár til baka þá var þetta nákvæmlega sú staða sem var hjá frændum okkar Norðmönnum, en samt sáu þau nauðsyn þess að koma á markaðsvæddu raforkukerfi.

Með setningu raforkulaganna árið 2003 var ákveðið að stefna að markaðsvæddu raforkukerfi hér á landi. Þrátt fyrir það hefur sú vegferð tekið langan tíma. Tilkoma næsta-dags markaðar Elmu, núna í ár, markar mikilvægt skref í þeirri vegferð.

En hvað felur í sér að vera með markaðsvætt raforkukerfi? Evrópuþingið hefur sett fram góða mynd sem lýsir þeim viðskiptagluggum sem heppilegt er að hafa innan hvers orkukerfis (sjá skýringarmynd).

Það sem þessi mynd sýnir er að næsta-dags markaður leikur lykilhlutverk á orkumarkaði. Viðskipti á næsta-dags markaði fara þannig fram að klukkan 12 á hádegi, alla daga ársins, fer fram uppboð á öllum 24 klukkustundum næsta sólarhrings. Markaðurinn er því með afhendingu á orku mjög nálægt rauntíma en þó með nægum fyrirvara til þess að nægur seljanleiki skapist.

Ólíkt framvirkum mörkuðum með langtímasamninga ræðst verðmyndun á næsta-dags markaði af raunverulegu sambandi framboðs og eftirspurnar og endurspeglar verðið á markaðnum því raunverulega stöðuna í raforkukerfinu á hverju sinni en byggir ekki væntingum um framboð og eftirspurn í framtíð. Þá dregur slíkur markaður úr áhættu í kerfinu fyrir flutningsfyrirtækið og myndar einnig grunn fyrir lengri tíma samninga.

Markaðurinn virkar

Næsta-dags markaður Elmu fór í loftið þann 11.mars síðastliðinn. Reynsla fyrstu tveggja mánaðanna sýnir að næstadags markaðurinn virkar vel og hefur markaðurinn skilað verði uppá því næst hvern einasta dag og hverja einustu klukkustund á þessum tíma sem liðinn er og verðmyndunin hefur m.a. endurspeglað þær hagstæðu aðstæður, líkt og gott tíðarfar, sem raforkukerfið hefur búið við síðustu mánuði. Þannig hafa skammtímaverð Elmu verið töluvert hagfelldari en langtímaverð á markaði sem speglar raunstöðu kerfisins.

Sérstaða á traustum grunni

En er Elma eitthvað sérstök og eru skammtímamarkaðir ekki bara skammtímamarkaðir? Svarið við þeirri spurning er bæði já og nei. Elma hefur mikla sérstöðu á markaðinum. Næsta-dags markaður Elmu byggir á ítarlegri reglubók, þar sem vel er skilgreint hvaða skilyrði þarf að uppfylla til að eiga viðskipti, hvernig þau fara fram og hvaða réttaráhrif þátttaka hefur. Allir sem gerast markaðsaðilar hjá Elmu þurfa að hlíta þeirri reglubók.

Elma er miðlægur móttaðili í fjárhagslegu uppgjöri viðskiptanna þar sem Elma verður seljandi gagnvart kaupanda og kaupandi gagnvart seljanda, sem tryggir nafnleysi. Nafnleysi er mikilvægt til að markaðsaðilar búi við ákveðna óvissu um hegðun annarra á markaði. Slík óvissa styður við samkeppni og er sérstaklega mikilvæg í íslensku umhverfi þar sem þátttakendur eru fáir. Það að vera miðlægur mótaðili gerir einnig allt uppgjör í viðskiptum skilvirkara og dregur verulega úr mótaðilaáhættu.

Næsta-dags markaður Elmu er hins vegar ekki tilraunaverkefni og ekki er verið að reyna að finna upp hjólið enda keyrir markaðurinn á viðurkenndum hugbúnaði frá Nord Pool, sem hefur sinnt næsta-dags mörkuðum í Evrópu í yfir 30 ár með þekktum algrími sem parar viðskiptin á markaðinum. Allt er þetta sjálfvirkt þar sem mannshöndin kemur hvergi nærri verðútreikningi og með öflugu netöryggi, enda skiptir það miklu máli í nútímasamfélagi með allar þær ógnir sem steðja að raforkukerfum og rafrænum viðskiptum þessa dagana.

Þá leggur næsta-dags markaður Elmu grunn að margskonar ávinningi fyrir íslenskt orkukerfi og samfélag s.s. betri nýtingu orkunnar, sem skilar sér í meiri orkuöryggi, jafnræði hvílir á milli aðila í viðskiptum, markaðurinn er mælitæki á ástand orkukerfisins og síðast en ekki síst grunnur fyrir alla nýsköpun í kerfinu. Markaður Elmu skilar einnig sveigjanleika til markaðsaðila og þeirra sem nota raforkuna á markaðslegum forsendum. Með traustum verðmerkjum fyrir hverja klukkustund skapast í fyrsta sinn raunverulegt tækifæri til þess að verðleggja raforkuna miðað við notkun á hverjum tíma á og þar með skapa fjárhagslegan hvata til þeirra aðila sem hafa tök á að draga úr notkun á álagstímum þegar verð eru há og auka hana á móti þegar álagið er minna og verð lægri. Sem dæmi býður þetta upp á að rafmagnsbílar hlaði að nóttu til þegar álagið er lægra í stað þess að hleðslan hefjist um leið og þeim er stungið í samband þegar heim er komið að loknum vinnudegi og álagið hvað mest.

Ísland hefur alla burði til að vera í fremstu röð þegar kemur að skilvirkum og traustum raforkumarkaði. Með tilkomu Elmu höfum við stigið mikilvægt skref í átt að nýta þá möguleika. Það sem áður var talið ómögulegt er nú orðið að veruleika – ekki vegna þess að við hættum að vera sérstök, heldur vegna þess að við ákváðum að láta sérstöðuna vinna með okkur, ekki á móti.

Höfundur er framkvæmdastjóri Elmu orkuviðskipta.

Greinin birtist í sérblaðinu Samorkuþing 2025.