Gamlir blaðamenn

Gamlir blaðamenn komu nokkuð við sögu fjölmiðla í vikunni. Mesta eftirtekt vakti sjálfsagt þegar Kjartan Ólafsson, ritstjóri Þjóðviljans (1972-1978 og 1980-1983) kvaddi sér hljóðs á leiðaraopnu Morgunblaðsins síðastliðinn þriðjudag og færði símhleranir í þágu öryggis ríkisins á dögum Kalda stríðsins í tal.

Kjartan var einn þeirra, sem ástæða var talin til þess að hafa gætur á þegar óttast var að draga kynni til tíðinda, enda var hann framkvæmdastjóri Samtaka hernámsandstæðinga frá 1960 til 1962, þegar hann var forframaður og ráðinn framkvæmdastjóri Sameiningarflokks alþýðu — Sósíalistaflokksins, en því starfi gegndi hann til 1968.

Skemmst er frá því að segja að Kjartan er ekki hress, en ásamt greininni fylgdu upplýsingar um 32 síma aðra, sem heimild fékkst til að hlera með dómsúrskurði.

Í sjálfu sér kom ekkert nýtt fram um efni málsins í grein Kjartans, en þar færði hann fram þær athugasemdir helstar að með símhlerunum hefði verið rofin friðhelgi einkalífs fólks, „sem ekkert hafði til saka unnið annað en að vera á öndverðum meið við ráðamenn landsins í stjórnmálum“, að beiðnir um hlerunarúrskurði og úrskurðirnir sjálfir hefðu verið vanreifaðir og órökstuddir, að úrskurðirnir hafi verið mjög frábrugðnir niðurstöðum annarra dómstóla, að enginn hafi átt þess kost að verja sig, að dómararnir hefðu litið á beiðnirnar sem fyrirmæli, að ekkert skráð efni úr símtölunum fyrirfinnist lengur og að á meðal þeirra, sem hafi sætt hlerunum, hafi verið 12 alþingismenn, þar af 9 er sæti áttu á þingi þegar hleranirnar fóru fram.

Að lokum fór Kjartan fram á afsökunarbeiðni stjórnvalda vegna hlerananna og nefndi sérstaklega að vel færi á því að Björn Bjarnason færi á hnén í þeim tilgangi, en hann er sonur Bjarna heitins Benediktssonar, sem hér var dómsmálaráðherra og síðar forsætisráðherra um árabil. Það er svo gaman að geta þess að Bjarni var ritstjóri Morgunblaðsins 1956-1959 og því einnig gamall blaðamaður. Ljóst er af skrifum Kjartans að honum er í sérstakri nöp við Bjarna kollega sinn og ber hann ýmsum sökum, þeim helstum að hann hafi nánast prívat og persónulega notfært sér embætti dómsmálaráðherra til þess að standa fyrir „persónunjósnadeild“ til þess að klekkja á pólitískum andstæðingum sínum.

Nú þykir aldrei góð kurteisi að vega að látnum mönnum, sem ekki eiga þess kost að verja sig, og það er alltaf dálítið sérstakt þegar menn krefja aðra um afsökunarbeiðni. Það hlýtur því að teljast einstakt þegar krafist er afsökunarbeiðni af niðjum manna fyrir næsta óljósar sakir.

***

Nú er það svo að umtalaðar símhleranir í þágu öryggis ríkisins voru ekki viðstöðulausar, heldur tengdar einstökum tilefnum.

Fyrsta skiptið var í mars 1949, þegar ástæða var talin til að ætla að reynt yrði að trufla störf Alþingis við samþykkt aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu, svo var hlerað í tengslum við komu Bandaríkjahers hingað 1951, tvisvar í aðdraganda heimsóknar bandarískra ráðamanna, þegar samið var við Breta um landhelgismálið árið 1961 og óttast var leikurinn frá 1949 yrði endurtekinn, en síðustu hleranirnar voru árið 1968 í kringum utanríkisráðherrafund NATO-ríkjanna hér á landi.

Eftir á má sjálfsagt lengi þrefa um nauðsyn hlerana af þessu tagi, hvernig að þeim var staðið, hvort „rétta“ fólkið var hlerað og árangurinn af því. Hitt má þó blasa við að ríkinu ber skylda til þess að gæta öryggis og almannareglu með tiltækum, löglegum ráðum.

Í ljósi þeirrar alvarlegu atlögu, sem gerð var að Alþingi 1949 og sumir alþingismenn kommúnista áttu þátt í að stýra, hefði miklu fremur mátt gagnrýna yfirvöld hefðu þau ekki gætt þeirrar varúðar. Hið sama á við um hin tilvikin, öryggi erlendra gesta ríkisins skiptir máli og þess má minnast að bæði 1961 og 1968 létu aðgerðaglaðir kommúnistar og sósíalistar á sér kræla. A

thugasemdir Kjartans um hinn formlega þátt hlerananna lýsa ekki mikilli þekkingu á störfum löggæslunnar, svo mikilli vanþekkingu raunar að einkennilegt má teljast hjá fyrrverandi ritstjóra og alþingismanni. Eða finnst einhverjum einkennilegt að þegar lögreglan óskar heimildar til símhlerana hjá Dúdda dópsala skuli hann ekki vera kvaddur fyrir dómarann til þess að gefa honum kost á að tjá sig um hugsanlegar hleranir? Þegar leitað er slíkra úrskurða er það gert til þess að upplýsa mál eða eftir atvikum til þess að afstýra lögbrotum, einmitt vegna þess að lögreglu eru málavextir ekki kunnir.

Ásakanirnar um að hleranirnar hafi verið unnar í pólitískum tilgangi fyrir vélar Bjarna Benediktssonar eru alvarlegastar í þessum málflutningi. Kjartan gerir mikið úr því að það hafi verið dómsmálaráðherrar Sjálfstæðisflokksins, sem hafi óskað heimildanna, og helst þætti Bjarna Benediktssonar.

Hann lætur hins vegar hjá líða að nefna þrennt, sem máli skiptir í því samhengi:

Í fyrsta lagi að ákæruvaldið var hjá dómsmálaráðherra á þeim árum, sem farið var að gefa öryggi ríkisins gaum. Embætti ríkissaksóknara var ekki stofnað fyrr en löngu síðar og því var það klárlega hlutverk dómsmálaráðherra að leggja slíkar beiðnir fram.

Í öðru lagi var það nú svo að þegar litið er til Kaldastríðsáranna 1949-1968 þá höfðu sjálfstæðismenn nær samfellt lyklavöld í dómsmálaráðuneytinu (framsóknarmenn fóru með þau mál 1956-1958 og kratar 1958-1959). Lengst var það Bjarni Benediktsson, sem gegndi embætti dómsmálaráðherra, liðlega 3/5 tímabilsins.

Í þriðja lagi eru engar vísbendingar um að þær upplýsingar, sem kunna að hafa safnast með þessum hætti, hafi verið notaðar í nokkrum pólitískum tilgangi. Nema náttúrlega Kjartan og gamlir flokksbræður hans hafi litið á árás á Alþingi og aðrar óeirðir, sem eðlilegan lið í pólitísku starfi sínu.

En hvað með hleranir á símum alþingismanna? Eru þær ekki ólíðandi?

Tæpast, enda hafa alþingismenn ekki sérstakar lagaheimildir til þess að fremja lögbrot, hvað þá fyrirætlanir sem jaðra við landráð líkt og ráðagerðir um árás á Alþingi eru. Hér kann þinghelgin að villa einhverjum sýn, en þá verður að hafa í huga að það er þingið sem helgin hvílir á, ekki þingmennirnir.

Óheimilt er að handtaka þingmenn nema með leyfi þingsins meðan þingið er að störfum (nema þingið aflétti þinghelginni sérstaklega), en það er gert til þess að framkvæmdavaldið geti ekki haft áhrif á störf löggjafans með því að hindra þingmenn í að taka þátt í atkvæðagreiðslum þess. Í því felst ekki sjálfstæður réttur þingmanna til þess að geta stundað ólöglega iðju.

***

Fjölmiðlar sinntu þessu erindi Kjartans ákaflega vel. Þó datt engum þeirra í hug að grafast fyrir um staðhæfingar hans um efni máls. Eða spyrjast fyrir um hvort hann hefði átt þátt í að skipuleggja aðgerðir í Kalda stríðinu, sem strítt hefðu gegn lögum og almannareglu.

Nei, það var einvörðungu og undantekningalaust aðeins spurst fyrir um hvort Björn Bjarnason ætlaði að biðja Kjartan Ólafsson afsökunar, líkt og forsendurnar væru óumdeildar.

***

Í opinberri umræðu eru forsendur afar mikilvægar, það er ekki hægt að drepa lesendur eða áhorfendur úr leiðindum með því að útskýra í hvert einasta sinn sérhvert grundvallaratriði. Það getur aftur kallað á annan vanda, sem er að stundum gefa menn sér forsendur, sem ekki standast þegar vel er að gáð. Jafnvel menn, sem kynntir eru til sögunnar sem sérfræðingar.

Þannig var gamall blaðamaður, Hafliði Helgason, ráðgjafi og fyrrverandi ritstóri Markaðarins, í viðtali á Stöð 2 á mánudag og ræddi meðal annars ráðstafanir ríkis og Seðlabanka til þess að skjóta styrkari stoðum undir peningakerfið.

Fram kom í máli hans að fleiri skrefa væri að vænta og rakti hann m.a. orðróminn á markaðnum: „Seðlabanki Evrópu er ekki á leiðinni, Bretland er á leiðinni, Finnland er á leiðinni...“ Já, blessaðir Finnarnir!

Erfitt er hins vegar að átta sig á því með hvaða hætti það gæti orðið nema með almennt orðuðum baráttukveðjum Erkki Liikanen frá Helsinki. Finnar gengu í Evrópusambandið árið 1995 og tóku upp evruna 1999. Um leið tók seðlabankastjóri Finnlands sæti í bankaráði Seðlabanka Evrópu.

***

Það muna það máske ekki margir, en Jakob Frímann Magnússon er gamall blaðamaður, sem starfaði á Dagblaðinu í árdaga þess. Hann hefur af einhverjum ástæðum verið vinsælt umfjöllunarefni 24 stunda undanfarnar vikur, eins og raunar Ólafur F. Magnússon, borgarstjóri.

Síðastliðinn þriðjudag greindi blaðið frá því að Jakob væri í skuld við skattinn líkt og það væri einsdæmi í Íslandssögunni að slíkt henti heiðvirða borgara. Sú frétt hefði verið skrýtin ein og sér, eins og best sást á því að jafnvel ritstjóri DV sá ástæðu til þess að taka upp hanskann fyrir Jakob.

Það er hins vegar rétt og skylt að geta þess — svo menn átti sig á samhenginu að þessi frétt, líkt og flestar fregnir 24 stunda af málefnum frjálslyndra á vettvangi Reykjavíkurborgar, rann úr penna Hlyns Orra Stefánssonar. Hann hefur verið virkur í flokksstarfi Samfylkingarinnar og er sonur Stefáns Jóhanns Stefánssonar, varaborgarfulltrúa Samfylkingarinnar.

Ekki að það hvarfli að manni að það geti mögulega haft áhrif á efnisval og efnistök blaðsins.

***

Meira af gömlum blaðamönnum. Við Hádegismóa á Suðurlandi standa nú yfir miklar hreinsanir á ritstjórnarskrifstofum Morgunblaðsins. Ólafur Þ. Stephensen hefur ýtt nær gervallri eldri kynslóð blaðamanna þar til hliðar og fleiri munu vera settir á höggstokkinn áður en yfir lýkur.

Með þessu vill Ólafur sjálfsagt auðvelda valdatöku sína á blaðinu, þannig að enginn efist um „átorítet“ hans, en um leið rýma til fyrir nýrri kynslóð stjórnenda, sem á að breyta Morgunblaðinu samkvæmt hugmyndum hans.

Auðvitað er óhjákvæmilegt að nokkrar breytingar verði með nýjum herra, þó mörgum þyki meira en nóg um blóðtökuna og spyrji hvað verði eiginlega eftir af hinu gamla Morgunblaði, sem fram að þessu hefur þróast jafnt og þétt en án mikilla stökkbreytinga í hartnær 95 ár.

Íhaldssemin — ekki aðeins þessi pólitíska — er nefnilega snar þáttur í því, sem gerir Morgunblaðið að Morgunblaðinu. Það væri illt til þess að vita ef því væri öllu fleygt á sorphaug sögunnar sakir hégóma eða breytinga, breytinganna vegna.

Hinu má ekki heldur gleyma að þó gömul fyrirtæki og þá ekki síður stofnanir í þjóðfélaginu, líkt og Morgunblaðið er, geti stundum virst of nátengd fortíðinni og þunglamaleg, hafa þau einnig digran sjóð, sem nefna má stofnanaminni. Þar er óslitinn þráður til upphafsins, þó elsti starfsmaðurinn sé varla farinn að grána í vöngum. Galdurinn er auðvitað sá að viðhalda því í góðu jafnvægi við ákefð og æskuþrótt yngri blaðamanna. Um leið er blaðið merkur skóli fyrir nýja blaðamenn. En hvernig má það vera ef kennararnir eru allir reknir út með gullúr einn góðan veðurdag?

Það skiptir máli fyrir blöð að halda þessum óslitna þræði. Þannig getur blað haldið karakter gagnvart lesendum sínum, karakter sem þroskast í takt við þá. Þar með er ekki sagt að blaðið eigi endilega að kappkosta að vera í laginu eins og meðallesandinn (sem þó virðist eiga að stefna að ef marka má lesendakönnun þá, sem Árvakur er að láta vinna fyrir sig þessa dagana). En þeir þurfa að vita hvar þeir hafa blaðið.

Í þessu samhengi er svo enn annað, sem vert er að gefa gaum. Blaðamennska er fremur slítandi starf og ekki síður lýjandi fyrir fjölskyldur blaðamanna en þá sjálfa. Við bætist að flestir blaðamenn eru „útbrunnir“ um sextugt, ef þeir endast svo lengi. Af þeim sökum hefur lengi tíðkast að færa hina eldri til í starfi, þar sem ekki reynir jafnmikið á þanþolið og streitan er minni. Þessar síðustu aðgerðir á Morgunblaðinu benda til þess að ekki verði hirt um það lengur.

En hvaða skilaboð það ætli sendi ungum blaðamönnum og á miðjum aldri? Varla annað en þau að þeim sé hollast að koma sér úr stéttinni meðan starfsorkan er óskert og eitthvað býðst á öðrum stöðum.

Ætli blaðamannastéttin og blöðin eflist við það?