Orkuskipti eru eitt af brýnustu viðfangsefnum samtímans. Þau krefjast ekki aðeins nýrrar orkuframleiðslu heldur einnig betri nýtingar á þeim innviðum sem þegar eru til staðar. Rarik hefur sem dreifiveita það hlutverk að koma rafmagni á milli staða og rekur víðfeðmasta raforkudreifikerfi landsins. Til þess að raforkukerfið þjóni auknum kröfum orkuskipta án of mikilla fjárfestinga þurfa dreifiveitur og viðskiptavinir hennar að vinna saman. Snjallmælar eru lykilverkfæri í þessu samhengi.
Snjallmælir er stafrænn rafmagnsmælir sem sendir notkunargögn sjálfkrafa til dreifiveitunnar. Hann veitir rauntíma yfirsýn yfir orkunotkun heimila og fyrirtækja. Rafmagnsmælar sem búa ekki yfir snjalltækni sýna einungis hvað það var notað mikið rafmagn í kWst (kílówattstundum) fyrir ákveðin tíma, en ekki hvenær og ekki hvað mikið í einu. Lesið er af þannig mælum einu sinni á ári.
Snjallmælar veita viðskiptavinum innsýn í notkun sína og hvar mögulegt er að draga úr sóun. Á sama tíma gefa þeir dreifiveitum upplýsingar um gæði raforkunnar og ástand kerfisins. Með rauntímagögnum má bæta viðbragð við bilunum, greina veikleika áður en bilanir koma upp og auka afhendingaröryggi. Gögnin nýtast einnig til að gera nákvæmari orkuspár og gera það kleift að hafa hvata í gjaldskrám sem styðja við hagkvæmari orkunotkun.
Vaxandi fjöldi viðskiptavina hefur áhuga á að framleiða rafmagn samhliða rafmagnsnotkun, svo kallaðir virkir viðskiptavinir. Snjallmælar eru forsenda þess að slíkir viðskiptavinir geti ekki aðeins fengið yfirsýn yfir eigin framleiðslu og neyslu, heldur einnig selt raforku inn á kerfið. Þetta skapar bæði tækifæri og nýjar kröfur til dreifiveitna. Í þessu samhengi er mikilvægt að við ræðum saman um leikreglur sem gera okkur kleift að prófa okkur áfram og þróa hlutverk virkra viðskiptavina í samspili við dreifikerfið.
Dreifiveitur út um allan heim keppast nú við að innleiða snjallmæla svo hægt sé að nýta þessa tækni, þar er Rarik engin undantekning. HS Veitur kláruðu sína snjallmælavæðingu fyrir nokkru síðan, fyrst á Íslandi, og nú þegar hafa nokkur sölufyrirtæki hér á landi hafið tilraunir með að bjóða ódýrara rafmagn á nóttunni þegar eftirspurnin er lægri. Slíkt er eingöngu hægt ef snjallmælir er til staðar.
Hvernig borgum við fyrir rafmagn?
Þegar við borgum fyrir rafmagnsnotkun borgum við annars vegar sölufyrirtæki rafmagns fyrir raforkuna sjálfa, og hins vegar dreifiveitunni fyrir það að koma raforkunni til okkar. Gjaldskráin er oft á tíðum eini snertipunkturinn okkar við viðskiptavininn og þess vegna mikilvægt að við tökum reglulega samtalið um hana.
Heimili greiða að mestu leiti fyrir rafmagn í samræmi við magnið sem notað er í kWst. Raforkukerfið þarf að standast ákveðið hámarksálag, jafnvel þó það standi aðeins yfir í stuttan tíma. Þess vegna væri það réttara út frá kostnaði að byggja stærri hluta gjaldsins en nú er gert á hámarksnýtingu kW (kílówöttum). Það hvetur til jafnari dreifingar á rafmagnsnotkun og getur þannig dregið úr toppálagi sem dregur úr fjárfestingaþörf og eykur hagkvæmni reksturs.
Líklega vilja margir geta notað raforkuna án þess að þurfa að skilja flókin raforkukerfi eða gjaldskrárlíkön. Raforkukerfið sem við reiðum okkur á alla daga er nefnilega flókin uppfinning. Það starfar í rauntíma og verður alltaf að vera til staðar þegar notandinn þarf á því að halda. Á hverri sekúndu þarf kerfið að vita hvar álagið er og bregðast við því á réttum tíma. Það er hins vegar á okkar ábyrgð að gjaldtakan endurspegli á sem réttastan hátt kostnað í kerfinu þannig að þeir sem haga sinni orkunotkun á hagkvæman hátt, njóti þess líka í lægri gjaldtöku. Þannig stuðlum við líka að réttlátum umskiptum. Þess vegna viljum við útskýra þetta.
Tækifæri í orkuskiptum og tækninýjungar
Stækkandi samfélag, fjölgun rafbíla og aukin rafvæðing almennt mun auka álagið enn frekar á raforkukerfið. Við getum ekki bara stækkað kerfið án takmarkana, það er hvorki raunhæft né hagkvæmt. Þess vegna þurfum við að verða snjöll. Sem dæmi, þá notar einn rafbíll jafnmikla orku og á einu ári og öll önnur raftæki heimilisins samanlagt. Hröð heimahleðsla getur þrefaldað álagið á kerfið, svo ekki sé talað um heimili þar sem jafnvel eru tveir eða fleiri bílar.
Þegar súgþurrkun var algeng í sveitunum frá áttunda áratug síðustu aldar og fram yfir aldamót, greip Rarik á það ráð að innleiða hin svokallaða marktaxta. Þetta var gert til að halda kostnaði niðri. Viðskiptavinir pöntuðu þá ákveðið magn afls og tvískiptir mælar vöktuðu álagið. Þegar farið var yfir aflmörkin, fékk notandinn viðvörun með ljósi eða hljóði frá mælinum. Hann gat þá gripið til aðgerða, eins og að slökkva á súgþurrkuninni á meðan verið var að mjólka kýrnar. Kostnaður við svokallaða yfirnotkun var margfalt hærri og virkaði því sem hvati til að halda álaginu innan marka. Þessi taxti sparaði dreifiveitunni fjármuni og hélt gjaldskránni niðri, sem sýnir hvernig skýr verðmerking getur leitt til þjóðhagslega hagkvæmari hegðunar.
Súgþurrkun var smám saman hætt og önnur tækni kom í staðinn. Þegar kemur t.d. að hleðslu rafbíla, þá vitum við ekki hversu hratt rafhlöður munu þróast. Líklegast er að þær muni í framtíðinni geta geymt töluvert meira magn af rafmagni en nú er ásamt því að geta hlaðið miklu hraðar. Þá þarf ekki að hlaða bílana jafnt oft, svo mögulega verður heimahleðsla óþörf. Þess vegna er afar mikilvægt að við offjárfestum ekki í kerfum til næstu 30 ára sem ganga út á að allir geti hlaðið bílana heima hjá sér á nokkrum klukkutímum á milli 17 og 20 á kvöldin, heldur að við deilum álaginu.
Verkefnið felst þó ekki eingöngu í breyttri gjaldtöku heldur einnig í aukinni gagnaöflun. Snjallmælar framleiða gríðarlegt magn gagna sem þarf að meðhöndla á skilvirkan hátt. Það krefst mikilla fjárfestinga í upplýsingatækni, gagnagrunnum og greiningargetu.
Snjallvædd framtíð byggir á samvinnu og þekkingu
Orkuskipti verða ekki aðeins drifin áfram af orkufyrirtækjum. Almenningur og fyrirtæki verða að taka þátt og til þess þarf samtalið alltaf að vera í gangi. Við verðum að hlusta, útskýra breytingar og vera opin fyrir nýjum lausnum.
Stafræn kortlagning kerfisins ásamt gervigreind geta veitt innsýn í veikleika og stuðlað að hagkvæmni og forgangsröðun fjárfestinga þannig að umbreyting verði réttlátari og enginn hópur sitji eftir. En við leysum ekki öll mál með tækni einni saman, það þarf líka að fjárfesta í samtali, fræðslu og fólki.
Við stöndum frammi fyrir áskorunum en líka miklum tækifærum. Með nýjustu tækni, gjaldskrá sem þróast í takt við samfélagið, og skýrum markmiðum um samvinnu, getum við stutt við sjálfbærni, dregið úr sóun og tryggt hagkvæmni í orkunýtingu fyrir alla.
Á Samorkuþingi verður sérstök vinnustofa um gjaldskrár dreifiveitna þar sem þessar áskoranir verða ræddar.
Höldum áfram að tala saman um orkumál. Þau varða okkur öll.
Höfundur er aðstoðarforstjóri Rarik.
Greinin birtist fyrst í sérblaði Viðskiptablaðsins um Samorkuþing 2025.
