Umhverfi flestra fyrirtækja og stofnana einkennist af talsverðri vissu um samhengi orsaka og afleiðinga. Þróun og upptaka gervigreindarlausna breytir þessu umhverfi.
Sigrún lauk nýlega meistaraprófi í félagsfræði og réði sig til starfa hjá stóru smásölufyrirtæki þar sem hún vinnur við greiningu gagna og skýrslugerð. Þótt Sigrún hafi enga starfsreynslu hefur hún verið afar fljót að ná tökum á starfinu, miklu fljótari en síðasti nýliði sem kom til starfa fyrir ári síðan.
Ósýnilegi vinurinn
Sigrún á nefnilega ósýnilegan vin. Hann vinnur ekki hjá fyrirtækinu og hún á aðeins samskipti við hann gegnum tölvuna og símann. En hann hefur mjög mikla þekkingu á viðfangsefnum Sigrúnar. Hún leitar því mjög gjarna til hans þegar hún þarf að fást við eitthvað sem er nýtt og framandi fyrir henni og hann er snöggur að beina henni á rétta braut. Hann er líka eldfljótur að vinna tímafrek verkefni og klárar gjarna á tveimur mínútum eitthvað sem vel gæti tekið þrjá daga að vinna annars. Sigrún er sífellt að átta sig betur á ósýnilega vininum, hvað hann gerir vel og hvað hann getur síður.
Gunnar er samstarfsmaður Sigrúnar og hefur starfað hjá fyrirtækinu í sjö ár. En hann á engan ósýnilegan vin. Þess vegna er Sigrún, sem byrjaði bara fyrir hálfu ári strax orðin mun fljótari að ljúka sínum verkefnum en Gunnar.[i]
Ósýnilegi vinurinn hennar Sigrúnar er gervigreindarlíkan sem hún greiðir sjálf fyrir áskrift að. Gunnar er í sjálfu sér ekki andvígur því að notast við gervigreind, en honum finnst það skjóta skökku við að þurfa sjálfur að greiða fyrir áskrift. Honum finnst eðlilegra að fyrirtækið geri það. En forstjórinn er ekki tilbúinn til þess. Hann segir að fyrst þurfi að sýna fram á ávinning, að tölvudeildin þurfi að leggja mat á alla möguleika svo rétt ákvörðun verði tekin og að kostnaður við áskrift fyrir alla starfsmenn sé ekki í fjárhagsáætluninni.
Spólum nú ár fram í tímann. Sigrún er hætt hjá fyrirtækinu. Árangur hennar spurðist út og hún fékk atvinnutilboð frá samkeppnisaðila sem þegar hafði tekið gervigreind í notkun, hvatti fólk til að prófa sig áfram og deila þekkingu og reynslu. Launin voru líka svolítið hærri, en það var ekki það sem gerði útslagið. Hún var einfaldlega farin að sjá fram á að ekkert væri að fara að gerast á gamla vinnustaðnum og hvernig aðrir í svipaðri stöðu og hún voru farnir að líta í kringum sig. Hún upplifði líka vaxandi óánægju meðal starfsfólks og sá hvernig samkeppnisaðilar sem höfðu tekið gervigreind í notkun voru að ná auknum árangri, meðan fyrirtækið sem hún vann hjá var tekið að dragast aftur úr.
Sigrún heldur enn sambandi við Gunnar og hann hefur sagt henni að sífellt fleiri starfsmenn hafi farið að nýta sér ókeypis áskrift að gervigreind og náð að bæta árangur sinn þannig. Með ókeypis áskrift séu samt gögnin ekki örugg sem sett eru inn í gervigreindarlíkönin og nýlega hafi utanaðkomandi ráðgjafi komist að því að viðkvæm gögn hafi lekið út. Forstjórinn sé því búinn að taka alveg fyrir notkun gervigreindar. Tölvudeildin sé samt enn að reyna að komast að því hvaða útgáfa sé best, en það sé erfitt því nýjar gerðir og nýjar útgáfur komi í sífellu á markaðinn. Gunnar segist vera farinn að hugsa sér til hreyfings og spyr Sigrúnu hvort hún viti um laus störf hjá nýja vinnuveitandanum.
Trójuhesturinn
Í Ilíonskviðu Hómers segir af umsátri Akkea um borgina Tróju um 1200-1300 f.kr. Eftir að hafa setið árum saman um borgina árangurslaust smíðuðu Akkear tréhest mikinn og voru helstu kappar þeirra inni í hestinum, alvopnaðir. Hestinn skildu þeir eftir utan við borgarhliðin næstu nótt en herlið þeirra leyndist nærri borginni. Þegar Trójumenn vöknuðu morguninn eftir drógu þeir hestinn inn í borgina, kappar Akkea stukku út, opnuðu borgarhliðin og borgin var gjörsigruð.
Hvað varð Tróju að falli? Það var ekki snilldarbragð Akkea. Það var sú ákvörðun Trójumanna að draga tréhestinn inn í borgina, án þess að gæta að því hvað í honum kynni að leynast. Hefðu þeir verið viðbúnir hefðu þeir getað brugðist við með réttum hætti, til dæmis tekið kappa Aþeninga höndum, gert þá að bandamönnum og nýtt sér hernaðarsnilld þeirra og krafta í eigin þágu. Andvaraleysi Trójumanna varð þeim að falli.
Innleiðing gervigreindar er í eðli sínu tilraunakennd. Hér er á ferðinni ný tækni sem fremur má líkja við aðstoðarmann með óþekkta getu en við hefðbundinn hugbúnað. Við þurfum að uppgötva hvar og hvernig gervigreind nýtist best og hvar hún gagnast síður. Þessi tilraunastarfsemi þarf að vera í höndum sem allra flestra starfsmanna. Fólk er almennt tekið að gera sér grein fyrir því að hæfni til að nýta gervigreind er þegar orðin grunnhæfni sem nauðsynlegt er að tileinka sér. Innleiðingin er hafin, alls staðar, en ferli hennar er með ólíkum hætti. Það sem þar ræður mestu er hvort stofnanir og fyrirtæki marka sér stefnu, fjárfesta í viðeigandi búnaði og setja skýrar vinnureglur, eða ekki.
Jafnvel þótt ekkert sé gert verða vinnustaðir samt sem áður vettvangur tilrauna. Framsæknir starfsmenn nýta ókeypis áskrift eða kaupa sér aðgang að tólum og læra að nota þau.
Fljótlega fer að sjást munur á afköstum og gæðum hjá þeim sem nota tækin og hinum sem gera það ekki. Sumir ná auknum árangri, aðrir dragast aftur úr. Stundum reyna stjórnendur að hindra notkun gervigreindar, en það leiðir þá til þess að einhverjir starfsmenn taka að nota hana í laumi. Aðrir forðast hana, vegna óöryggis eða ótta við að brjóta reglur – sem samt eru ekki til. Vantraust tekur að vakna, bæði milli starfsmanna og gagnvart stjórnendum sem virðast ekki sjá hvað er að gerast. Vinnustaðamenningin bíður skaða og þar með einnig samkeppnishæfnin.
Gervigreindinni má líkja við Trójuhest Akkea. Hún er fyrir utan „borgarmúra” vinnustaðarins, og gjarna jafnvel komin inn fyrir þá. En það hvort hún veldur skaða eða ávinningi er undir ákvörðunum okkar sjálfra komið.
Togstreitan
Þegar ekkert gerist er auðvelt að skella skuldinni á sinnuleysi eða þekkingarleysi stjórnenda. En oftast er orsökin allt önnur – óvissa og togstreitan sem henni fylgir:
Stjórnendur vita að tækifærin eru raunveruleg. En þeir vilja líka taka rétta ákvörðun. Velja réttu tólin. Móta réttu reglurnar. Tryggja hagkvæmni í fjárfestingu. Og ekki síst að vita fyrirfram í hvaða verkefnum tæknin nýtist best.
En vandinn er að það hvernig gervigreind nýtist best liggur einfaldlega ekki fyrir fyrirfram. Það kemur ekki í ljós nema með tilraunastarfsemi sem snýst um að prófa sig áfram gagnvart ólíkum verkefnum, læra og þróa eigin getu. Og vegna þess hversu hröð þróunin er skiptir tíminn líka afar miklu máli.
Hér er um að ræða togstreitu sem oft kemur upp við slíkar aðstæður. Til að hámarka árangur verður annars vegar að tryggja að tæknin nýtist sem best, í réttum verkefnum. Hins vegar verður að tryggja að þekking og kunnátta í notkun hennar myndist eins hratt og kostur er svo samkeppnishæfni skaðist ekki. Þessar kröfur eru báðar gildar og báðar verður að uppfylla. Togstreitan er á milli skilyrðanna, eða óskanna, sem virðist nauðsynlegt að uppfylla. Annars vegar að taka tæknina strax í notkun þótt ekki liggi fyrir nákvæmlega hvernig hún verður notuð. Hins vegar að bíða þar til fyrir liggur nákvæmlega hvar og hvernig á að nota hana.
Togstreitugreining (Evaporating Cloud): Lykillinn að lausninni er að greina á milli þarfa, sem nauðsynlegar eru til að ná markmiðinu, og óska, sem eru ósamrýmanlegar og sem deilt er um hvort séu nauðsynlegar til að uppfylla þarfirnar. Þegar við greinum forsendurnar að baki tengslum óskar og þarfar kemur í ljós hvora óskina er í raun óþarft að uppfylla.1
Til að leysa úr togstreitunni þarf að draga fram forsendurnar að baki nauðsynjatengslunum, milli þarfa og óska. Hverjar eru forsendurnar að baki því að nauðsynlegt sé að fjárfesta strax til að byggja hratt upp þekkingu? Hverjar eru forsendurnar að baki því að nauðsynlegt sé að vita fyrirfram hvernig lausnin verður nýtt til að hámarka afraksturinn? Að þessu loknu þarf að leggja mat á hvort umræddar forsendur eru í raun og veru gildar. Séu forsendurnar að baki einum eða fleiri nauðsynjatengslum ógildar eru tengslin um leið ógild og það vísar þá veginn áfram. Um leið og í ljós kemur óþarft er að uppfylla aðra óskina er togstreitan leyst.
Þessi togstreita þarf ekki að vera sú eina sem upp getur komið. Við gætum einnig séð togstreitu sem snýr að mati á ávinningi, kostnaði, gagnaöryggi og ýmsu fleiru.
Úr flóknu umhverfi í flækt
Þegar ákvarðanir eru teknar skiptir flækjustig umhverfisins máli. Cynefin-líkan Daves Snowden[ii] flokkar umhverfi eða aðstæður í fimm flokka, einfalt (e. simple), flókið (e. complicated), flækt (e. complex), óreiðukennt (e. chaotic) og ógreinanlegt (e. disorder). Umhverfi langflestra fyrirtækja og stofnana fellur í fyrstu tvo flokkana. Samhengi orsaka og afleiðinga liggur fyrir eða er greinanlegt, sem merkir að við getum spáð tiltölulega vel fyrir um hvaða afleiðingar ákvarðanir hafa. Þriðja tegundin, flækt umhverfi, einkennist af stöðugum breytingum og erfitt eða útilokað að átta sig á samhengi orsaka og afleiðinga fyrr en eftir á. Við verðum að prófa, skoða niðurstöðuna og bregðast svo við, aftur og aftur.
Þegar við innleiðum mállíkön færum við okkur í átt að flæktu umhverfi. Gervigreind er gjörólík hefðbundnum hugbúnaði, en líkist miklu fremur aðstoðarmanni með færni sem við þekkjum ekki til hlítar. Við vitum ekki nákvæmlega til hvers líkanið muni nýtast best, hvernig það eigi eftir að breyta vinnubrögðum miðað við þá getu sem það þegar hefur. Líkönin þróast einnig stöðugt áfram, bæði í krafti meðvitaðra athafna þróunaraðilanna og einnig af eigin rammleik. Það líkan sem í dag virðist henta best þarf ekki endilega að vera það sem hentar best á næsta ári. Til að uppgötva notkunarmöguleikana verðum við að láta starfsfólki tækin í té, hvetja til notkunar og tilrauna, fylgjast með, stilla af, læra af því sem gerist og bregðast við með nýjum ákvörðunum.
Óvissan í senn áskorun og tækifæri
Umhverfi flestra fyrirtækja og stofnana einkennist af talsverðri vissu um samhengi orsaka og afleiðinga. Innleiðing og framþróun gervigreindarlausna breytir þessu umhverfi. Í því felst mikil áskorun fyrir stjórnendur, sem vanist hafa umtalsvert meiri vissu. En um leið fylgir þessari þróun afar mikilvægt tækifæri – tækifæri til að breyta fyrirtækinu í alvöru lærdómsfyrirtæki sem drifið er áfram af lýðræðislegri þekkingaröflun og stýrt af stjórnendum sem kunna að leiða fólk í umhverfi sem einkennist af vaxandi óvissu.
Höfundur er hagfræðingur og höfundur ritsins „Frá óvissu til árangurs – Skýr hugsun og listin að taka betri ákvarðanir“
[i] Fáeinar rannsóknir á ávinningi af innleiðingu gervigreindar:
https://www.nber.org/papers/w31161
https://businessschoolnews.wp.st-andrews.ac.uk/2025/04/16/ai-could-boost-sme-productivity-by-133/
[ii] https://en.wikipedia.org/wiki/Cynefin_framework
Pistillinn birtist fyrst í Viðskiptablaðinu sem kom út 4. júní 2025.
