Við þurfum að fara betur með takmarkaðar auðlindir jarðar. Í því felast ekki aðeins áskoranir heldur gríðarleg tækifæri. Með því að þróa nýjar aðferðir til að nýta auðlindir skynsamlega má skapa viðskiptatækifæri og ný störf. Um leið verða fyrirtækin okkar betur búin undir framtíðina.
Það er tímabært að endurhugsa framleiðsluaðferðir frá grunni. Því þó iðnbyltingin og það sem henni fylgdi hafi stórbætt lífsgæði flestra, göngum við nú mun hraðar á auðlindir en fæst staðist til framtíðar. Vistkerfi jarðarinnar er nefnilega lokað. Það getur hvorki gefið án takmarka né tekið endalaust við. Meðal takmarkaðra auðlinda sem við göngum of hratt á eru ýmsir málmar, landsvæði til matvælaframleiðslu, ferskvatn og losun gróðurhúsalofttegunda.
Tími til að spýta í lófana
Nú er því kominn tími til að virkja betur þekkingu og reynslu til að endurhanna framleiðsluaðferðir vöru og þjónustu sem byggja á takmörkuðum auðlindum.
Íslendingar þekkja þetta viðfangsefni vel. Þar er kvótakerfið við fiskveiðar nærtækt dæmi. Upp úr því hafa sprottið fjölmörg íslensk nýsköpunarfyrirtæki eins og Marel, Keresis, Valka, Hampiðjan og Codland. Þau og mörg fleiri hafa þróað lausnir til að nýta aukaafurðir úr sjávarútvegi sem annars færu til spillis, gera úr þeim verðmætar vörur eins og fæðubótarefni, lækningavörur, tískuvörur og snyrtivörur.
Auður og tækifæri í hringrásarhagkerfinu
Kjarni hringrásarhagkerfisins er að nýta auðlindir betur og draga úr sóun. Þar er horft á allt ferli framleiðslu; allt frá hráefnisvali til notkunar afurðar og til endurvinnslu hennar í lok líftíma. Í hringrásarhagkerfi er áhersla á að hanna út sóun í öllu ferlinu. Þar liggja ótal tækifæri í virðiskeðjum fyrirtækja, keðjum sem ná oft til margra landa og milli heimsálfa.
Þá reynir á hugrekki, frumkvæði, nýja hugsun og samstarf þvert á atvinnugreinar og bæði lóðrétt og lárétt á viðskiptakeðjur.
Aðferðafræði hringrásarhagkerfisins lýsir í raun góðum rekstri. Hún einkennist af framsýni og góðri meðferð verðmæta. Þar eru áhættur og tækifæri greind skipulega og vel fylgst með straumum og stefnum í síbreytilegu starfsumhverfi. Allt styður þetta við arðsemi reksturs og hjálpar við að framtíðartyggja hann.
Tækifæri í nýrri löggjöf fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki
Alþjóðleg löggjöf um umhverfis- og félagslega þætti þróast ört þessi misserin. Hér set ég fókus á nokkrar gerðir ESB sem varða beint hagsmuni íslenskra fyrirtækja. Í þeim felast reglur sem skylda fyrirtæki til að huga að ýmsum umhverfisþáttum og mannréttindum í rekstri og allt í gegnum virðiskeðjur þeirra. Sumar þessara gerða gilda einkum um stór fyrirtæki með beinum hætti. En þær varða líka minni fyrirtæki, aðallega beint en ekki síður óbeint. Regluverkið gerir nefnilega ríkar kröfur um að stærri fyrirtæki þekki vel virðiskeðju sína og framkvæmi áhættumat á umhverfisþáttum og mannréttindum í henni. Á þeirri vegferð munu þau í vaxandi mæli kalla eftir sjálfbærniupplýsingum frá minni fyrirtækjum. Hér liggja einmitt ótal tækifæri fyrir meðalstór, lítil og örfyrirtæki. Þau geta þróað lausnir á ýmsum óhagkvæmum framleiðsluaðferðum í alþjóðlegum virðiskeðjum og selt þær til stærri fyrirtækja.
Löggjöf ESB – virði eða kvöð
ESB hefur kynnt til sögunnar margþætta löggjöf um sjálfbæran rekstur og virðiskeðjur. Þó þessar reglur séu ekki gallalausar er margt í þeim mikilvægt. Það er mikilvægt til að mæta þeim vanda sem ofnýting auðlinda og vanvirðing fyrir mannréttindum er. Það er því miður fylgifiskur margra virðiskeðja. Þess vegna er brýnt að ræða það tímanlega hvernig best fæst staðið að innleiðingu reglnanna í íslenska löggjöf. Hvernig má nýta þær til að gagns fyrir íslensk fyrirtæki? Fyrir fyrirtæki felst mest virði gjarnan í að horfa heildstætt á regluverkið. Það felst virði í að meta áhrif regluverksins á starfsumhverfi og takmarka innleiðinguna ekki við lágmarkshlítni. Betra er að horfa á hvernig reglurnar geta nýst við skilvirka áhættustýringu og greiningu viðskiptatækifæra.
Fókus á fjármögnun: Undanfarin ár hefur verið áhersla á reglur um sjálfbærniupplýsingar fyrirtækja (CSRD og ESRS), staðla fyrir sjálfbæran rekstur (EU Taxonomy) og staðla fyrir ábyrgar fjárfestingar og greiningu sjálfbærniáhættu í eignasöfnum (SFDR). Þetta regluverk tengir fjárfestingar stórra fjárfesta við fjármögnun sjálfbærra framleiðslufyrirtækja.
Fókus á raunhagkerfið: Nú eru í farvatninu reglur sem varða sjálfbærniþætti í rekstri fyrirtækja beint. Þær hafa það að leiðarljósi að byggja upp sjálfbært hagkerfi. Hér nefni ég nokkrar gerðir ESB sem munu hafa talsvarð áhrif á rekstur íslenskra fyrirtækja með beinum eða óbeinum hætti. Gildistökutíminn vísar til ESB en allar reglurnar varða innri markað EES.
- CSDDD / Corporate sustainability diligence directive - Kröfur um áhættumat á umhverfisþáttum og mannréttindum í virðiskeðjum stórra fyrirtækja og um aðgerðaráætlanir. Tekur gildi í skrefum frá árinu 2027.
- Deforestation regulation – Bann við framleiðslu sem veldur skógareyðingu. Tekur gildi í janúar 2026.
- Forced Labour regulation – Bann við nýtingu þvingaðs vinnuafls við framleiðslu. Tekur gildi í desember 2027.
- ESPR – Eco design for sustainable Product Regulation – Viðmið varðandi hönnun fyrir sjálfbæra framleiðslu. Tók gildi í júlí 2024.
- Packaging and packaging waste regulation – Áhersla á sjálfbærni í framleiðslu og förgun umbúða. Reglugerðin var samþykkt 19. desember 2024 og tekur gildi 12. ágúst 2026.
- Green Claim Directive – Viðmið sem draga úr grænþvottaráhættu. Er í lagasetningarferli og verður mögulega samþykkt árið 2025.
Þessar reglur munu hafa margvísleg áhrif á virðiskeðjur íslenskra fyrirtækja og geta vel truflað ef ekki er rétt haldið á spöðunum. Hér skiptir máli að íslensk fyrirtæki greini styrkleika sína varðandi umhverfis- og samfélagsþætti og hugi að því hvernig má best virkja þá til að styðja við nýsköpun og viðskiptatækifæri.
Rétt í lokin
Þessi viðfangsefni hef ég unnið með undanfarin ár í tengslum við störf mín sem formaður Festu, nú meðal annars við undirbúning erindis á Janúarráðstefnu Festu sem verður í Hörpu 31. janúar næstkomandi. Ráðstefnan hefur fest sig í sessi sem karnival sjálfbærniumræðu fyrir íslenskan atvinnumarkað og samfélag. Erindin í ár verða fjölbreytt en hafa sameiginlegt þema um áskoranir og tækifæri í virðiskeðjum fyrirtækja. Markmið mitt er að gefa jákvætt og uppbyggilegt innlegg í þessa mikilvægu umræðu – umræðu sem getur virkjað ótal tækifæri fyrir okkur öll.
Höfundur er formaður Festu – miðstöðvar um sjálfbærni og yfirlögfræðingur Lífeyrissjóðs verzlunarmanna.