Í áhættustefnu lífeyrissjóða er pólitísk áhætta skilgreind sem hættan af því að aðgerðir eða aðgerðaleysi stjórnvalda hafi áhrif á getu sjóðanna til að greiða lífeyri, til dæmis með því að auka lífeyrisbyrði eða rýra eignir sjóðanna.

Hingað til hefur þessi áhætta verið metin sem veigalítil þó svo að líkur á atburðum hafi verið hækkaðar á síðustu árum meðal annars vegna aukinnar lýðhyggju (populisma) í stjórnmálum í heiminum.

Nú bregður hins vegar svo við að nýlegar aðgerðir innlendra stjórnvalda kunna að hafa svo mikil áhrif að sjóðirnir þurfi að hækka áhættustigið og meta hættuna sem verulega með tilheyrandi aðgerðum sem miða að því að minnka mögulegt tjón ef áhættan raungerist.

Atlagan að HFF skuldabréfunum

Í október 2022 tilkynnti fjármála- og efnahagsráðherra um mögulegar aðgerðir vegna stöðu ÍL-sjóðs og áform um uppgjör skuldabréfa sjóðsins sem miðaðist við höfuðstól, áfallna vexti og verðbætur. Lífeyrissjóðir, sem voru stærstu eigendur skuldabréfanna, mótmæltu og lögðu áherslu á að uppgjör yrði samkvæmt skilmálum skuldabréfanna og tæki tillit til vaxtagreiðslna í framtíðinni.

Tveimur og hálfu ári seinna náðist samkomulag um uppgjör skuldabréfanna þar sem fallist var í meginatriðum á kröfur lífeyrissjóðanna. Í millitíðinni gekk á ýmsu og hótuðu stjórnvöld meðal annars að breyta lögum sem gerði þeim kleift að keyra ÍL-sjóð í þrot, þrátt fyrir skýr ákvæði um ríkisábyrgð í skilmálum skuldabréfanna. Með samstöðu, sem m.a. fólst í hótun um að leita réttar síns hjá dómstólum, tókst lífeyrissjóðunum að verja réttmæta hagsmuni sjóðfélaga.

Frumvarp um víxlverkun örorkulífeyrisgreiðslna

Fjármálaráðherra fyrir hönd ríkisstjórnar Íslands hefur lagt fram frumvarp sem bannar lífeyrissjóðum að taka tillit til örorkulífeyrisgreiðslna frá almannatryggingum. Verði frumvarpið að lögum er horfið frá því grundvallarsjónarmiði að enginn skuli vera betur settur fjárhagslega eftir tjón en fyrir.

Afleiðingar þess verða að örorkulífeyrisbyrði sjóðanna hækkar en á móti lækka ellilífeyrisgreiðslur. Í raun felur frumvarpið í sér þá meginbreytingu að lífeyrissjóðirnir taka við hlutverki almannatrygginga og verða fyrsta stoð örorkulífeyrisgreiðslna hjá þeim sem eru með lágmarkstryggingu hjá lífeyrissjóðunum. Megintilgangur lífeyrissjóða er hins vegar að taka við iðgjöldum sjóðfélaga og ávaxta til að greiða ellilífeyri. Í umsögn Talnakönnunar um frumvarpið er bent á að ellilífeyrisgreiðslur einstakra lífeyrissjóða gætu lækkað um allt að 5% til 7,5% ef frumvarpið verður samþykkt.

Það er búið að liggja fyrir lengi að finna þurfi lausn á tengingu örorkulífeyrisgreiðslna almannatrygginga og lífeyrissjóða og að gagnvirkar skerðingar geti ekki gengið. Frumkvæði stjórnvalda að breytingum er því að einhverju leyti skiljanlegt. Það hefði hins vegar verið heppilegt og æskilegt að breytingar hefðu verið undirbúnar í samráði við hagaðila og fundin lausn sem hefur ekki bein áhrif á ellilífeyrisgreiðslur lífeyrissjóða.

Frumvarp um veiðigjald

Lífeyrissjóðirnir eru flestir hluthafar í þeim þremur sjávarútvegsfyrirtækjum sem eru skráð á hlutabréfamarkað, þ.e. Brim (áætluð eignarhlutdeild lífeyrissjóða er um 38%), Ísfélaginu (11%) og Síldarvinnslunni (24%). Nú hafa stjórnvöld lagt fram frumvarp um verulega hækkun veiðigjalda. Áætlað er að álagt veiðigjald verði um 19,5 milljarðar króna árið 2026 sem samsvarar hækkun um 8,3 milljarða króna sem er um 74% aukning. Í samantekt Jakobsson Capital sem birtist í apríl kemur fram að hækkun veiðigjaldanna leiði til þess að markaðsverð félaganna þriggja lækki um 53 milljarða eða um rúmlega 13%. Afleiðingar frumvarpsins hafa ekki látið á sér standa og þegar þetta er skrifað hefur markaðsverð félaganna lækkað um og yfir 20% á árinu 2025.

Þegar lífeyrissjóðirnir fjárfestu í sjávarútvegsfélögunum þremur mátti þeim vera ljóst að veiðigjöld gætu hækkað miðað við umræður og stefnuskrár einstakra stjórnmálaflokka. Ég held að flestir hafi reiknað með hóflegum hækkunum veiðigjaldanna eða að meiriháttar breytingum yrði dreift yfir langt tímabil. Enginn eða fáir reiknuðu hins vegar með svo mikilli hækkun og á svo skömmum tíma. Forsendur fjárfestinganna eru gerbreyttar og verðmæti þeirra og áætluð framtíðarávöxtun hefur lækkað sem hefur bein áhrif á sjóðfélaga.

Veruleg áhætta, meiri varúð

Þegar stjórnvöld gera svo afgerandi breytingar hlýtur það að hafa í för með sér endurskoðun á mati á pólitískri áhættu. Áhættustýring lífeyrissjóða verður að reikna með fleiri stórfelldum breytingum og skilgreina ráðstafanir til að minnka fjárhagsleg áhrif þeirra. Þær geta falist í ýmsum aðgerðum, svo sem endurskoðun á lífeyrisréttindum og á fjárfestingarstefnu.

Þá hljóta sjóðirnir að hugsa sig tvisvar um þegar rætt er um samstarf við stjórnvöld, til dæmis um fjármögnun á ýmsum opinberum verkefnum og innviðum.

Höfundur er framkvæmdastjóri Almenna lífeyrissjóðsins.